İŞLEVSEL BAĞLAMDA KATMERLİ ÇATI KAVRAMI

Yıl 2018, Cilt: 7 Sayı: 3, 1643 - 1659, 15.09.2018

Muharrem Yıldız

Öz

Çatı, anlamsal değişim ve cümle
içinde ögeler arası rol dağılımında oldukça etkin olduğundan dilin anlamsal
boyutunun şekillenmesinde merkezi konumda yer alır. Çatı ekleri, cümlenin derin
ve yüzey yapısında mantık çerçevesinde ve bir amaç doğrultusunda belirli
değişimler meydana getirir. Bu değişimler esnasında da derin yapı ile yüzey
yapı arasında anlamsal boyut şekillenir.

Türk dilinde dilbilgisel alandaki
çatı çalışmalarında, fiilin ekler vasıtasıyla biçim değiştirme ve bu biçimsel
değişimden cümle ögelerinin etkilenmesi incelenir. Bu inceleme de daha çok
biçimsel düzlemde ele alınır. Oysa, çatı bahsini, salt şekilsel düzlemde ele
almak, konunun izahı için yetersizdir. Çatı, şekil bilgisel, sözdizimsel ve
anlamsal bir düzlemde irdelenmelidir. Aynı ekin farklı işlevlerine dikkat
edilmeksizin yapılan şekil bilgisel tabanlı bu tasnifler konunun izahını
karşılamada yetersiz kalmaktadır.

Konuya salt şekil bilgisel açıdan
yaklaşmanın ortaya çıkardığı tartışmalı konulardan biri de fiil kök veya
gövdesinin üzerine aynı çatı kategorisi içerisinde değerlendirilen iki ekin üst
üste gelmesi ile oluşan, “katmerli çatı”, “çok çatılı”, “çift çatılı”,
“katmerli edilgenlik”, “katmerli ettirgenlik” olarak adlandırılan durumdur.

İşlevsel bakış açısıyla çatı bahsine
yaklaştığımızda, çatı eki olarak adlandırılan eklerin -çatı işlevi
haricinde-  “oluşlama”, “kılışlama”
işlevlerini gördüğünü söyleyebiliriz. Bu işlevleriyle söz konusu ekler -çatı
işlevlerinde oluğu gibi- sözdizimsel bir değişiklik meydana getirmemiş;
etkileri, eylemdeki anlamsal değişimle sınırlı kalmıştır. Buradan hareketle,
dil bilgisi kaynaklarında “katmerli çatı”, “çok çatılı”, “çift çatılı”,
“katmerli edilgenlik”, “katmerli ettirgenlik” olarak verilen yapılarda çatı
eklerinden birinin “oluşlama”, “kılışlama” veya “pekiştirme” işleviyle
kullanıldığından katmerli çatı adlandırmasının hatalı olduğu belirlenmiştir.

Bu çalışmada çatı ekleri olarak
adlandırılan eklerin çatı fonksiyonu dışındaki “oluşlama”, “kılışlama” ve
“pekiştirme” işlevleri üzerinde durulup, buradan hareketle de dilbilgisi
kaynaklarında “katmerli çatı, çift çatılı, çok çatılı, katmerli ettirgenlik,
katmerli edilgenlik” terimleri ile karşılanan çatı eklerinin üst üste gelme
hadisesi incelenecektir. Bu yapılarda aslında “katmerli çatının” var olmadığı,
söz konusu eklerden birinin çatı işlevi dışında “oluşlama”, “kılışlama” veya
“pekiştirme” amaçlı kullanıldığı üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Katmerli çatı, oluşlama, kılışlama, pekiştirme

Kaynakça

• Aksan, D., Atabay, N., Özel, S., & Kutluk, İ. (2003). Sözcük türleri. İstanbul.
• Arat, R. (1979). Kutadgu Bilig III indeks. İstanbul: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Baasanjav, T. (2006). TürkiyeTtürkçesinde ve halha Moğolcasında çatı . Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Esntitüsü .
• Banguoğlu, T. (1990). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Bilgin, M. (2002). Anlamdan anlatıma Türkçemiz. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Clauson, S. (1972). An etimological dictionary of pre-thirteenth-centurry. Oxford At The Clarendon Press.
• Delice, H. (2002, Aralık). Yüklem olarak Türkçede fiil. C. Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 26, s. 185-212.
• Delice, H. (2004, S.4). Cümle ögelerinin sınırlandırılması ve cümlenin temel ögeleri. Türk Dili ve Edebiyatı Makaleleri, s. 127-170.
• Delice, H. (2006, 4/8). -t- + -tIr- yapısındaki fiillerde -t- ile -tır- eklerinin bulunuşu ve -t-nin ilave ses olarak kullanımı. Turkish Studies İnternetional Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume.
• Delice, H. (2009). Çatı eklerinin bilinmeyen bir işlevi. ICANAS 38 (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) , (s. 495-509). Ankara.
• Delice, H. (2009). Türk lehçe ve şivelerinde fiil çatılarının işlenişi bağlamında yeni bir yaklaşım denemesi. III. Uluslararası Türkoloji Kongresi. Kazakistan/Türkistan.
• Delice, H. (2012). Türkçe sözdizimi. İstanbul: Kitabevi Yay.
• Dizdaroğlu, H. (1963). Türkçede fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Ergin, M. (2001). Türk dil bilgisi. İstanbul : 2001.
• Gencan, T. (1971). Dilbilgisi. İstanbul: TDK Yay.
• Gülsevin, G. (1999). Çatı eki üzerinde kullanılabilen ekler. Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Hacıeminoğlu, N. (1984). Türk dilinde yapı bakımından fiiller. Ankara: Cönk Yay.
• Hamılton, J. (2011). İyi ve kötü prens öyküsü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Hengirmen, M. (1995). Türkçe dilbilgisi. Ankara : Engin Yay.
• Karpuz, H. (2004). Olma bildiren eylem için bir terim önerisi: olgan çatı. V. Uluslar Arası Türk Dil Kurultayı Bildirileri I (s. 1673-1684). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Karpuz, H. (25-27 Nisan 2007). Türkiye Türkçesinde eylem çatılarının yeniden yapılandırılması ve yeni terim önerileri. Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu, (s. 651-656). Erzurum.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Kükey, M. (1972). Uygulamalı örneklerle Türkçede fiiller. Ankara: Olsun Kardeşler Mat. .
• Tekin, T. (2010). Orhun Yazıtları. Ankara: TDK Yay.
• Yıldız, M. (2014). Eski Türkçede İşlevsel Bağlamda Çatı Ekleri Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yücel, B. (1999). Türkiye Türkçesinde fiil çatıları. Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı II (s. 156-190). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.