HAREZM TÜRKÇESİYLE YAPILAN KUR’AN ÇEVİRİSİNİN BEŞ NÜSHASI

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 2, 654 - 698, 15.06.2019

Mustafa Argunşah

Öz

İlk olarak
A. Zeki Velidi Togan ve Abdulkadir İnan, Karahanlı ve Harezm Türkçesi Dönemi’ne
ait Kur'an çevirilerinin aynı metnin nüshaları olabileceğini dile getirmişlerdir.
Hatta İnan, Anadolu sahasındaki çevirilerin Moğol istilası sırasında getirilen
tek bir ortak metne dayandığını ileri sürmüştür. Anadolu sahasında Kur'an
çevirileri üzerinde Mustafa Toker ve Ali Osman Solmaz da yaptıkları küçük
karşılaştırmalarda bazı nüshaların aynı çeviriye dayandığını ortaya
koymuşlardır.

Türkçenin
tarihî dönemlerine ait metinlerin bilimsel yayımında karşılaştırmalı metoda
sıklıkla başvurulmasına rağmen, Kur'an'ın Türkçeye çevirilerinde bu metot
uygulanmamıştır. Hâlbuki karşılaştırmalı metodun dil araştırmalarındaki önemi
tartışılmazdır. Tarihî dönemlere ait Kur’an çevirilerinin nüshaları tespit
edilerek karşılaştırmalı (edisyon kritikli) metinleri yayımlanmalıdır.

Daha önce
sunduğum bir bildiride, Kur'an'ın Türkçe çevirilerinden Karahanlı ve Harezm Dönemi
dil özellikleri taşıyan TİEM 73, Rylands, Anonim Orta Asya Tefsiri, Taşkent
(Özbekistan) ve Hekimoğlu nüshaları karşılaştırılmış ve bunların aynı kaynak
metne dayandığı ileri sürülmüştü. Ayrıca Taşkent ve Hekimoğlu nüshalarının aynı
çeviri olduğuna dikkat çekilmişti. Bu çalışmada ise, Hekimoğlu ve Taşkent
nüshalarına, Meşhed'deki Âstân-i Kuds-i Rezevî Kütüphanesinde 293, 1007 ve 2229
numaralarda kayıtlı bulunan üç nüsha daha eklenmiştir. Harezm Türkçesine ait bu
beş nüshadan seçilen bazı ayetler karşılaştırılmış ve yorumlanmıştır. Taşkent,
Hekimoğlu ve Meşhed nüshalarının Batı Türkistan'ın farklı yörelerinde aynı
dille yazıldıkları; ses, biçim ve söz varlığı bakımından birbirlerine çok yakın
oldukları; Karahanlı Türkçesi dil özellikleri taşıyan TİEM 73, Rylands ve Anonim
Orta Asya Tefsiri ile Harezm Dönemi dil özellikleri taşıyan nüshaların asıl
kaynağının Mansur bin Nuh Dönemi’nde yapılan Farsça-Türkçe çeviri olduğu ve bu
nüshanın erken dönem Karahanlı Türkçesiyle yazıldığı ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kur'an, Kur'an'ın Türkçe çevirileri, Harezm Türkçesi, edisyon kritik

Kaynakça

• Argunşah, M. (2019). İlk Kur'an çevirilerinin dili üzerine bir karşılaştırma. Atebetü'l-Hakâyık ve İlk Dönem Türkçe İslâmî Eserler Sempozyumu (28-30 Haziran 2018, Ankara), Yeni Türkiye, 105 (İlk Dönem Türkçe İslâmî Eserler Özel Sayısı -1), 386-398.
• Coşgun, G. (2017). İran Meşhed kütüphanesindeki Türkçe satırarası Kur'an tercümeleri ve 2229 numaralı tercüme. TÜLED (Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi), 1, 15-34.
• İnan, A. (1952a). Eski Türkçe üç Kuran tercümesi. Türk Dili, 6, 12-15.
• İnan, A. (1952b). Eski Kuran tercümelerinin dili meselesi. Türk Dili, 7, 19-22.
• Kök, A. (2017). Türk hakanlığı dönemi ilk Türkçe satırarası Kur'an tercümesi TİEM 73: İlmî keşfi ve ilmî neşri meselesi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4(3), 191-211.
• Küçük, M. (2014). Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait satır arası ilk Kuran tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Rezaei, M. (2016). Hârezm Türkçesiyle yazılan bir Kur'an tercümesi (Meşhed-i Âstān-i Quds-i Razavī nüshası), TEKE (Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi), 5(3), 1094-1113.
• Sağol G. (1993). Harezm Türkçesi satır arası Kur'an tercümesi, giriş-metin-sözlük, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Sağol, G. (1993). An inter-linear translation of the Qur'an into Khwarazm Turkish. introduction and text. I, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations.
• Sağol, G. (1995). An inter-linear translation of the Qur'an into Khwarazm Turkish. glossary. II, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations.
• Sağol, G. (1996). An inter-linear translation of the Qur'an into Khwarazm Turkish. facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa No. 2, section one: 1b-300b. III, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations.
• Sağol, G. (1999). An inter-linear translation of the Qur'an into Khwarazm Turkish. facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa No. 2, section two: 301a-587b. III, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations.
• Sertkaya, O. F. (2018). Horezm Türkçesi ile yazılan Kur'ân tercümesinin Meşhed nüshasında Hz. Süleyman'ın atları. JOTS (Journal of Old Turkic Studies), 2(2), 50-69+9 sayfa tıpkıbasım.
• Sertkaya, O. F. (2019). Horezm Türkçesi ile yazılan Kur'ân tercümesinin Meşhed nüshasında Hz. Mûsâ ve Deccâl hikâyeler. JOTS (Journal of Old Turkic Studies), 3(1), 91-121+16 sayfa tıpkıbasım.
• Solmaz, A. O. (2016). Tokat müzesinde sergilenen bir satır arası Kur’an-ı Kerîm tercümesi. Journal of Turkish Language and Literature, 2(1), 439-450.
• Şimşek, Y. (2017). Meşhed nüshası Türkçe Kur'an tercümesinin söz varlığı üzerine notlar. SUTAD, 42, 97-111.
• Şimşek, Y. (2018). Meşhed nüshası Türkçe Kur'an tercümesinin söz varlığı üzerine notlar II: bazı hapaxlar üzerine. SUTAD, 43, 65-75.
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur'ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 No.], giriş-metin-dizin), 2 cilt. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Şimşek, Y. ve Sertkaya, O. F. (2015). Harezm Türkçesi ile yapılan Kur’an tercümelerinden Meşhed nüshası üzerine ilk bilgiler I. TEKE (Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi), 4(4), 1382-1412.
• Togan, Z. V. (1960). Londra ve Tahran'daki İslamî yazmalardan bazılarına dair. İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, III, 1959-1960, 133-160.
• Toker, M. (2010). Abdullah b. Mahmûd Es-Selânikî'nin satır altı Kur'an tercümesi (inceleme - transkripsiyonlu metin - tıpkıbasım). Konya: Palet Yayınları.
• Topaloğlu, A. (1976). Muhammed Bin Hamza, XV. yüzyıl başlarında yapılmış Kur'an tercümesi. birinci cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Topaloğlu, A. (1978). Muhammed Bin Hamza, XV. yüzyıl başlarında yapılmış Kur'an tercümesi, ikinci cilt (sözlük). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ünlü, S. (2018). Karahanlı Türkçesi ilk Türkçe satır-altı transkribeli Kur'an tercümesi TİEM-73, Türkiye Türkçesi Kur'ân-ı Kerîm mealli karşılaştırmalı, 1-4; tıpkı basım Kur'ân-ı Kerîm transkribeli metin, 5-6; örnekli Kur'ân-ı Kerîm açıklamalı sözlük, 7-8. Konya: Selçuklu Belediyesi Yayını.
• Üşenmez, E. (2013). Türkçe ilk Kur'ân tercümelerinden Özbekistan nüshası satır arası Türkçe-Farsça tercümeli (giriş-inceleme-metin-sözlük-ekler dizini-tıpkıbasım). İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Üşenmez, E. (2017). Türkçe ilk Kur’an tercümelerinden Meşhed nüshası satır arası Türkçe-Farsça tercümeli (No. 2229) (Orta Türkçe). Turkish Studies. 12(3), 717-772.