ABUŞKA SÖZLÜĞÜNDEKİ YANLIŞLAR ÜZERİNE

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 3, 1293 - 1312, 03.10.2019

Farhad Rahimi

Öz

Kuzey-Doğu Türkçesinin ikinci dönemi olan Çağatay
Türkçesi, Doğu Türklerinin 15. yüzyılın başlarından 20. yüzyılın
başlarına kadar kullanılmaya devam eden yazı dilidir. Nevayi’nin
ölümünden sonra, onun eserlerinin kolayca okunması için, İslam dünyasının her
bir köşesinde çeşitli sözlükler yazılmaya başlandı. Genellikle Osmanlı
imparatorluğu, İran, Azerbaycan, Hindistan ve Türkistan’da yazılan ve Türk
dilinin gelişmesi tarihi için çok büyük bir değere sahip olan bu sözlükler bir sözlükçülük
ekolü oluşturmuştur. Osmanlı sahasında da Ali Şir Nevayi’nin eserlerini anlamak üzere Çağatay Türkçesi sözlükleri
düzenlenmiştir. Bunlardan bir tanesi kendisinden sonraki bütün Çağatay Türkçesi
sözlüklerine kaynaklık etmiş ve Çağatay Türkçesi-Osmanlı Türkçesi bir sözlük olan
Abuşka sözlüğüdür. Bu sözlük 16. yüzyılın başlarında Anadolu’da
yazılmıştır. Bu çalışmada önce bu eser, üzerinde yapılan
çalışmalar ve el yazması nüshaları hakkında bilgi verilmiş daha sonra Abuşka’da
bulunan yanlışlar üzerinde durulmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi Sözlükleri, Nevayi, Sözlük Bilimi, Osmanlı Türkçesi, 16. yüzyıl

Kaynakça

• Alí Şír Nevāyí (20 cilt) (1987-2003). Taşkent: Özbekistan SSR fenler akademiyası. Eser-Özb
• Abik, A. D. (1993). Ali Şir Nevayi’nin risaleleri tarih-i enbiya ve hükema, tarih-i müluk-i acem, münşeat: metin gramatikal indeks-sözlük (2 cilt). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. TM
• Abuşķa. Kum-Hüccetiye Medresesi Ktp., nr. 488/1 el yazması. AŞ-Hüccetiye
• Abuşķa. Tahran-daru'l-maarif-i büzürg-i İslami Ktp., nr. 531 (Sebt-i Mali nr. 66532) el yazması. AŞ-Maarif
• Atalay, B. (1986). Divanü lugâti't-Türk. cilt I-IV, Ankara: TDK. DLT-Atalay
• Aydın, Ş. (2008). İran kütüphaneleri Türkçe yazmalar kataloğu. İstanbul: Timaş.
• Borovkov, A. K. (1961). Bedā’i‘ al-luġat: slovar šāli‘ ìmāní geratskogo k soçineniyam alişera navoi. Moskova: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Narodov Azil. BL
• Burhan, Muhammed Hüseyin Bin Halef-i Tebrizî (Ş. 1342). Burhan-ı Katı. cilt I-V, hzl. Muhammed Muin, Tahran: İbn-i Sina Kitabçısı. BR-Muin
• Canpolat, M. (1995). Ali Şir Nevayí: Lisānü'š-šayr. Ankara: TDK. LT
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. London: Oxford Üniversitesi.
• Danişpejuh, M. T. (Ş. 1339b). Fihrist-i nüshaha-yı hatti-yi kitabhane-yi danişkede-yi hukuk ve ulum-ı siyasi ve iktisadi-yi danişgah-ı Tahran, Tahran: Danişgah-i Tahran.
• Danişpejuh, M. T. (Ş. 1357). Fihrist-i nüshaha-yı hatti-yi kitabhane-yi merkezi-yi danişgah-i Tahran. cilt 16, Tahran: Danişgah-i Tahran.
• Dehhuda, A. E. (Ş. 1377). Lügat-name-yi dehhuda. Tahran: Müessese-yi Çap ve İntilarat-ı Danişgah-ı Tahran. Dehhuda
• Dilçin, C. (1983). Yeni Tarama sözlüğü. Ankara: TDK. Tarama
• Dinçer, L. (1970). Lušfí kitāb-ı gül nevrūz. Yayımlanmamış Mezuniyet Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. GN
• Efşar, İ. ve Danişpejuh, M. T. (Ş. 1352). Fihrist-i kitabha-yı hatti-yi kitabhane-yi milli-yi melik, cilt 1, kitabha-yı Arabi ve Türki: Bahş-ı Nüshaha-yı Türki. Tahran.
• Envar, A. (Ş. 1343). Fihrist-i nüsah-ı hatti-yi kitabhane-yi milli. cilt 1, Tahran: Vizaret-i Ferheng ve Hüner.
• Envar, A. (Ş. 1354). Fihrist-i nüsah-ı hatti-yi kitabhane-yi milli. cilt 6, Tahran: İdare-yi Küll-i Kitabhane.
• Eraslan, K. (2001). ‘Alí Şír Nevāyí: Mecālisü'n-nefayis ı (giriş ve metin). Ankara: TDK. MN
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014)., Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu lugâti't-Türk. Ankara: TDK. DLT
• Fazıl Haşimi, Muhammed Rıza (Ş. 1380). Fihrist-i kütüb-i hatti-yi kitabhane-yi merkezi ve merkez-i esnad-ı astan-ı kuds-ı razavi. cilt 17, Meşhed: Kitabhane-yi Merkezi ve Merkez-i Esnad-ı Astan-ı Kuds-ı Razavi.
• Gözütok, A. (2008). Haydar Tilbe: Mahzenü'l-esrâr. Erzurum: Fenomen. ME
• Grönbech, K. (1992). Kuman lehçesi sözlüğü: Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini. çev. Kemal Aytaç, Ankara: Kültür Bakanlığı. CC
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: TDK.
• Gültekin, M. ve Yoldaş, M. A. (2002). Afganistan Özbekçesi-Türkçe sözlük. Ankara: Nobel. Özb.Tr.Gültekin
• Gürsoy, E., Duranlı, N. M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Ankara: TDK. Alt.Tr
• Kaçalin, M. (2011). Niyāzi: Nevāyí’nin Sözleri ve Çağatayca tanıklar (el-Luġātu'n-Nevāiyye ve'l-İstişhādātu'l-Caġātāiyye). Ankara: TDK. AŞ
• Kadri, H. K. (1927-1945). Türk lügati. cilt I-IV, İstanbul. Kadri
• Karaağaç, G. (1997). Lutfí divanı: giriş-metin-dizin-tıpkıbasım. Ankara: TDK. LD
• Karaörs, M. (2006). ‘Alí Şir Nevāyí: nevādirü'ş-şebāb. Ankara: TDK. NŞ
• Kâşgarlı Mahmud. Dívānu luġāti't-Türk. İstanbul-Millet Ktp., nr. 4189 el yazması. DLT-Yazma
• Kaya, Ö. (1996). ‘Alí Şír Nevāyí: Fevāyidü'l-kiber. Ankara: TDK. FK
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V.i (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ. Kzk.Tr
• Kut, G. (2003). ‘Alí Şír Nevāyí ġarā’ibü'ŝ-ŝıġar: inceleme-karşılaştırmalı metin. Ankara: TDK. GS
• Lessing, F. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük. cilt I-II, (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: TDK. Moğ-Les
• Magrufova, Z. M. (1981). Özbek tilining izahlı lugati. cilt I-II, Moskova. Özb.Tr.İzahlı
• Mírzā Mehdí Ĥan Esterābādí. Senglāĥ. İran-Tahran Milli Ktp., nr. F-1141 el yazması. SG
• Muģammed Pādşāh, Münşí. Anendrac. cilt I-III, İran-Tahran Meclis Ktp., nr. 3938-3940 taş basması. Anendrac
• Münzevi, A. (Ş. 1377). Fihrist-i Nüshaha-yı hatti-yi merkez-i dāiretü’l-ma‘ārif-i büzürg-i İslami. cilt 1, Tahran: Merkez-i Dāiretü’l-ma‘ārif-i Büzürg-i İslami.
• Müttaki, H. (Ş. 1381). Fihrist-i Nüshaha-yı hatti-yi Türki-yi kitabhane-yi büzürg-i hazret-i Ayetullahu'l-Uzma Meraşi-yi Necefi. cilt 1, Kum: Kitabhane-yi Büzürg-i Hazret-i Ayetullahu'l-Uzma Meraşi-yi Necefi (Gencine-yi Cihani-yi Mahtutat-ı İslami).
• Naŝírí, Abdu'l-Cemíl. Kitāb-ı Türkí. Tahran Üniversitesi-Merkez Ktp., nr. 8336 el yazması. NS
• Necip, E. N. (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. çev. İklil Kurban, 2. baskı, Ankara: TDK. YUyg.Tr
• Nevāyí, ‘Alí-şír. (1289/1872). Mahbūbu'l-ķulūb. İstanbul: Matbaa-yı Amire. MK-Amire
• Nevāyí, ‘Alí-şír. Dívān-ı ġazaliyyāt-ı nevāyí. İran-Tahran Meclis Ktp., nr. 15229 el yazması. Divan-Yazma
• Nevāyí, ‘Alí-şír. Ĥamse-yi Emír ‘Alí-şír Nevāyí. İran-Tahran Meclis Ktp., nr. 214629 taş basması. Hamse-Taşbasma
• Nevāyí, ‘Alí-şír. Külliyāt-ı Nevāyí. cilt I, Fransa-Milli (Paris Bibliotheque Nationale) Ktp., nr. 316 el yazması. Külliyat-Yazma1
• Nevāyí, ‘Alí-şír. Külliyāt-ı Nevāyí. cilt II, Fransa-Milli (Paris Bibliotheque Nationale) Ktp., nr. 317 el yazması. Külliyat-Yazma2
• Nevāyí, ‘Alí-şír. Külliyāt-ı Nevāyí. Tebriz-Milli Ktp., nr. 3582 el yazması. Külliyat-Yazma-TB
• Oraltay, Hasan, Yüce, Nuri, Pınar, Saadet (1984). Kazak Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. Kzk.Tr-Oraltay
• Orucov, A. (2006). Azerbaycan dilinin izahlı lüğeti. cilt I-IV, Bakı: Şerq-Qerb. Azb.Tr.İzahlı
• Ölmez, Z. K. (1993). Mahbūbü'l-kulūb (inceleme-metin-sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. MK
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK. Tatar.Tr
• Özönder, S. B. (2011). ‘Alí Şír Nevāyí: Muģākemetü'l-luġateyn (iki dilin muhakemesi). 2. baskı, Ankara: TDK. MU
• Rahimi, F. (2018). Çağatay Türkçesi sözlükleri bibliyografyasi. Teke Dergisi, sayı 7/1, s. 69-104.
• Rahimi, F. (2018). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ.
• Rahimi, F. (2018). Fethali Kaçar'in Çağatay Türkçesi sözlüğünün sözcük bilimi açısından değerlendirilmesi. Teke Dergisi, sayı 7/3, s. 1472-1499.
• Rahimi, F. (2019). Fethali Kaçar'in Çağatay Türkçesi sözlüğünün sözlük bilimi açısından değerlendirilmesi. Teke Dergisi, sayı 8/1, s. 53-92.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
• Sabir, M. (1961). Ali Şir Nevâî’nin ilk mesnevisi hayretü'l-ebrar hakkında araştırmalar: edisyon kritik-imlâ-dil hususiyetleri ve lügatçe. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Türkiyat Enstitüsü nüshası). HE
• Sadrayi-yi Hoyi, Ali (Ş. 1367). Fihrist-i Nüshaha-yı hatti-yi kitabhane-yi meclis-i şura-yı İslami. cilt 26, denetleme: Abdulhüseyin Hairi, Kum: Merkez-i İntişarat-i Defter-i Tebliğat-ı İslami.
• Sadrayi-yi Hoyi, A. (Ş. 1376b). Fihrist-i nüshaha-yı hatti-yi Medrese-yi Namazi-yi Ĥoy. Tahran: Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferheng.
• Starostin, S. A., Dybo, A. V., Mudrak, O. A. (2003). An Etymological dictionary of altaic languages. Leiden/Boston: Brill.
• Şavk, Ü. Ç. (2011). ‘Ali Şir Nevayi: Leylí vü Mecnūn. 2. baskı, Ankara: TDK. LM
• Şemsiyev, P., İbrahimov, S. (1972). Ali Şer Nevaiy asarlari lugati. Taşkent. Şemsiyev
• Şirazi, İbn-i Yusuf. (Ş. 1318). Fihrist-i kitabhane-yi medrese-yi Ali-yi Sipehsalar. cilt 2, Tahran: Çaphane-yi Meclis.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK. Mlk.Tr
• TDK (1993). Derleme sözlüğü. cilt I-IX, 2. baskı, Ankara: TDK. Derleme
• TDK (2009). Türkçe sözlük. Ankara: TDK. Tr.Tr
• Tekin, G. A. (1994). ‘Alí Şir Nevāyí Ferhād ü Şírín: inceleme-metin. Ankara: TDK. FŞ
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z., Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 18, Ankara. Trkm.Tr
• Thury, J. (1906). Orta Asya Türkçesi üzerine tetkikler. (Çev. Ragıp Hulusi). Milli Tetebbular Mecmuası (Müdür: Fuad Köprülü), cilt 1, sayı 2, İstanbul: Matbaa-yı Amire, 1331 (1915), s. 207-233.
• Thury, J. (1903). A “behdset-ül-lugat” Czimü Csagataj Szotar. Budapest.
• Thury, J. (1903). Behçet-ül-lügat adlı çağatay lügati. (Çev. Hüseyin Namık Orkun). TDK Ktp., nr. Etüt/64 ve Etüt/64-a.
• Tören, H. (2001). ‘Alí Şir Nevāyí sedde-i iskenderí: inceleme-metin. Ankara: TDK. Sİ
• Tural, G. (1993). Ali Şîr Nevâyî, Seb‘a-i seyyâre metin-dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. SS
• Türkay, K. (2002). ‘Alí Şír Nevāyí: Bedāyi‘u'l-vasaš üçünçi dívān. Ankara: TDK. BV
• Üstadi, R. (1354). Fihrist-i nüshaha-yı hatti-yi kitabhane-yi Medrese-yi Hüccetiyye-yi Kum. Kum: Çaphane-yi Mehr Üstüvar-ı Kum.
• Vaŝŝāf, ‘Abdu'llāh. Tāríĥ-i vaŝŝāf (Ferheng-i Vaŝŝāf bölümü). İran-Tahran Meclis Ktp., Sebt nr. 2221 taş basması (Bombay, H. 1269). FV
• Vaŝŝāf, ‘Abdu'llāh. Tāríĥ-i vaŝŝāf. İran-Tahran Meclis Ktp., Sebt nr. 2221 taş basması (Bombay, H. 1269). Vassaf
• Yudahin, K. (1988). Kırgız sözlüğü. (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: TDK. Krgz.Tr