OSMANLI DÖNEMİ TÜRK SÖZLÜKÇÜLÜĞÜNÜN KEŞFEDİLMEMİŞ BİR ÖRNEĞİ: OSMANZÂDE AHMED TÂİB’İN MİR’ATÜ’L-MÜŞKİL ADLI BİLİNMEYEN ESERİ

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 3, 1337 - 1354, 03.10.2019

Serkan Çakmak

Öz

Osmanlı
döneminde Türkçe kelimelerin madde başı yapıldığı ikinci lügat bugüne kadar
keşfedilmemiş Mir’atü’l-Müşkil adlı sözlüktür. Sözlük, bu yönüyle yanlış
olarak Osmanlı döneminin ilk etken karakterli sözlüğü olarak bilinen
Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi’nin Lehcetü’l-Lügat adlı eserinden de
önce gelir. Türkçe-Arapça-Farsça üç dilli bir sözlük olarak tertip edilen eser,
on yedinci yüzyılın ünlü şairi Osmanzâde Ahmed Tâib’in kaleminden çıkmıştır.
Yaşadığı dönemde “reîs-i şâirân” unvanıyla anılan Osmanzâde Ahmed Tâib’in
müellefatı arasında bu isimle bir sözlüğün bulunduğuna kaynaklarda
rastlanmamıştır. Mir’atü’l-Müşkil, Osmanlı dönemi Türk sözlükçülüğünün
ikinci etken sözlüğü olması yanında Osmanzâde Ahmed Tâib’in bilinmeyen eseri
olarak da önem arz eder.

Gerek
Türk dili gerekse Türk edebiyatı tarihi açısından kıymeti yüksek olan
Mir’atü’l-Müşkil ilk kez bu çalışmayla tanıtılmıştır. Makalede eserin adı,
müellifi, telif tarihi, nüshası, düzenlenişi ve Türkçe söz varlığı hususunda
bilgiler verilmiş ayrıca eserin mukaddimesinin yazı çevirimi sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanzâde Ahmed Tâib, Mir’atü’l-Müşkil, Sözlük, Osmanlı Türkçesi

Kaynakça

• Ali Canib. (1926). Reis-i Şairân Osmanzâde Ahmed Tâib Efendi. Türkiyat Mecmuası, II, 103-129.
• Ali ibn Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf Cürcânî. (1997). Tairfat Arapça-Türkçe terimler sözlüğü. (A. Erkan, Çev.) İstanbul: Bahar Yayınları.
• Beyreli, L. (1988). Lehcetü'l-lugat. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Boz, E. (2013). Etken ve edilgen sözlükler bağlamında türk dilinin gelişim sürecine bakış. Geçmişten Geleceğe Türkçe Elginkan Vakfı I. Türk Dili ve Edebiatı Kurultayı Bildirileri 17-19 Nisan 2013 (s. 79-90). İstanbul: Elginkan Vakfı.
• Çağbayır, Y. (2007). Orhun Yazıtlarından günümüze Türkiye Türkçesinin söz varlığı ötüken türkçe sözlük (Cilt III). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çakmak, S. (2019). Madde başları Türkçe olan ilk Osmanlı Türkçesi sözlüklerinden biri: Cevâhirü’l-elsine. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi(62), 373-390.
• Çanaklı, O. (1999). Osmanzâde Ahmed Tâib Efendi. Türk Dünyası Araştırmaları(123), 229-234.
• Devellioğlu, F. (2012). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat (29 b.). Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Doğan, M. (1995). Esad Efendi, Ebûishakzâde. Türkiye Dyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt 11, s. 338-340). içinde İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kırkkılıç, A. (1999). Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi lehcetü'l-lügat. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koca, F. (2006). Müşkil. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 32, 161-162. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Levend, A. S. (1960). Türk dilinde gelişme ve sadeleşme evreleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Menzel, T. (1995). Othmân-zâde Ahmed Tâ'ib. The Encyclopaedia of Islam (Cilt VIII, s. 188-189). içinde Leiden: E.J. Brill.
• Murad, S. (2017). Lügat-ı müşkilât-ı eczâ'da düzlük-yuvarlaklık uyumu. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(2), 685-700.
• Özcan, A. (2007). Osmanzâde Ahmed Tâib. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 34, 2-4. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Rahimi, F. (2018). Çağatay Türkçesi sözlükleri bibliyografyası. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(1), 69-104.
• Şeyhî Mehmed Efendi. (2018). Vekāyiu’l-Fuzalâ Şeyhî'nin Şakâ'ik Zeyli (inceleme-tenkitli metin-dizn) (Cilt IV). (R. Ekinci, Dü.) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Topaloğlu, A., & Kaçalin, M. (2009). Sözlük (Türkçe). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt 37, s. 402-414). içinde İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yavuzarslan, P. (2009). Osmanlı dönemi Türk sözlükçülüğü. Ankara: Tiydem Yayıncılık.
• Yeşilbağ, S. (2018). Osmân-Zâde Tâ'ib'in arz-ı hâl-i mekârî adlı mesnevisi. Turkish Studies Türkoloji Araştırmaları: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 20(13), 855-872.