“besi” KAVRAM İŞARETİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 3, 1369 - 1384, 03.10.2019

Muammer Şehitoğlu

Öz

Dil, sürekli
değişen ve gelişen bir iletişim aracıdır. Türkçe de diğer diller gibi kendini
tarihsel süreç boyunca yenileyen, geliştiren ve değiştiren bir dildir. Yenilik
değişim ve gelişim, Türkçenin kendi bünyesinde olduğu gibi diğer diller ile de
kurduğu ilişki sayesinde devam edegelmiştir.

Türkçe,
gelişim ve değişimini hem kendi imkânlarıyla hem de ilişkide bulunduğu
dillerden kavram işareti alarak gerçekleştirir. Yapılan bu alışverişte bazı
terimler ve kavramlar ait olduğu dildeki ses ve anlam değerlerini değiştirerek
veya geliştirerek geçeceği yeni dilin ses, anlam ve kültürel değer ile birlikte
dil bilgisi kurallarına uygun biçimde şekil alır ve değişir. Türkçeye diğer
dillerden geçen terim, kavram ve sözcükler de bu yöntemle Türkçenin söz
varlığında yerini alır.

Eski Uygur Türkçesi
Dönemi, Türkçenin yazı dili olma sürecindeki en önemli dönemeçlerden biridir.
Çünkü Eski Uygur Türkçesi Dönemi’nde Budizm ve Manihaizm’in etkisiyle diğer
dillerden birçok din temalı, konulu eser; Toharca ve Çinceden Eski Uygur
Türkçesi’ne çevrilmiştir. Yapılan çeviriler ile birlikte Budizm’in kapsama
alanında olan birden fazla disipline ait sözcük, kavram ve terim Eski Uygur
Türkçesi’ne geçmiştir. Öyle ki yazılı eserlerdeki kavram, terim ve sözcükler
terminoloji oluşturacak seviyede etkili olmuşlardır. Ayrıca din dışında;
siyaset, ticaret, hukuk, psikoloji, biyoloji, anatomi, tıp, astronomi ve
benzeri birçok disipline ait yeni kavram, terim ve sözcükler Eski Uygur
Türkçesi’nin söz varlığına dâhil olmuştur.

Bu çalışmada
Sanskritçedeki peśī kavramının
Türkçeye besi biçiminde kavram
işareti olarak alınma (ödünçlenme) yöntemi ile işaretlenip işaretlenmediği;
kavramın Türkçenin diğer lehçe ve şivelerinde yer alıp almadığı ve besi kavram işaretinin anlam değerine
karşılık gelip gelmediği üzerinde durulacak ve tartışılacaktır. Kavramdan hangi
eserde bahsedildiği, bulunduğu tarihsel dönemdeki dilsel anlam değeri ve Eski
Uygur Türkçesi metinleri içindeki karşılık geldiği kavram işareti anlam
değerine dikkat çekilecektir. Ayrıca Köken Bilim Sözlüklerinden örnekler
verilerek de açıklamalar yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Türkçesi, Sanskritçe, terim, besi

Kaynakça

• Adams, Q. D. (1999). A dictionary Tocharian B, Lieden studies in Indo-Europen. 10, XXXIV. 830pp. Rodopi- Amsterdam- Atlanta.
• Akalın, Ş. H., Tannagaşeva, K. N. (1995). Şor sözlüğü. Türkoloji Araştırmaları 2. Sözlük Dizisi 1. Adana: Çukurova Üniversitesi Basımevi.
• Alyılmaz, C. (1994). Orhun yazıtlarının söz dizimi. Erzurum.
• Alyılmaz, C. (2013). Karı Çor Tigin yazıtı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(2), 1-61.
• Alyılmaz, S. (2018). Türkçenin yabancı dil olarak öğretiminde hedef kitlenin / “öğrenen”in önemi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(4), 2452-2463.
• Alyılmaz, S. (2018). Türkçede birden fazla anlam ögesiyle (sentaktik yolla) kavramların işaretlenmesi. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi. 1(3), 11-25.
• Bayram, B. (2007). Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi sözlük. İzmir.
• Caferoğlu, A. (1931). Abû Hayyân, Kitâb al- İdrâk li- lisan al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Clauson, G, Sir. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth – century Turkish, Oxford.
• Edgerton. F. (1977). Buddhist hybrid Sanskrit grammar and dictionary, Volume II. Dictionary, New Delhi.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri, Ankara: TDK Yay.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Ergin, M. (2002). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Dağ.
• Fedotov, P. M. (1996). Etimologiçeskiy Slovar Çuvaşskaga Yazika, Çuvaşskiy Gasuderstvenniy Institut Gumanitarnih Nauk, Çuvaş Devleti İnsani ve Fen Bilimleri Enstitüsü, Çebaksarı.
• Gabain, V. A. (1942). Eski Türkçenin grameri. Berlin.
• Gemalmaz, E. (1995). Türkçenin morfo-sentaktik yapısının fonolojisine etkileri, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 3, 1-7.
• Gemalmaz, E. (2005). Öğrenme ve uygulama dilleri. http://efrasiyap.tripod.com/yazilar/yazilar.html. Güzelce, 08.09.05.
• Grönbech, K. (1992). Kuman lehçesi sözlüğü, Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini. Ankara: Kültür Bak. Yay.
• Gülensoy, T (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin dil bilgisi. Ankara: Akçağ Yay.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkçenin şekil bilgisi. Ankara: TDK Yay.
• Malov, S. (1951). Qedim Türk yazılarının abideleri. Moskova.
• Mert, O. (2002). Kutadgu Bilig’de hal kategorisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Mert, O. (2003). Türkçede hâl kategorisi ve öğretimi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 21, 25-32.
• Mert, O. (2008). Orhun yazıtlarında kullanılan işaretsiz (/.Ø./) görev ögeleri. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 38, 1-20.
• Müller, M. F. (1893). A Sanskrit - English dictionary. Oxford.
• Naskali, G. E. ve Duranlı, M. (1999). Altyaca - Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yay.
• Niyanatiloka, V. (1988). Buddhist dictionary, manual of Buddhist terms and doctrines. Sri Lanka.
• Sarao, K.T.S. and Long, J. (2017). Buddhism and Jainism. Encyclopedia of Indian Religions, Netherlands.
• Stachowski, M. (2011). Etimoloji. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• Stratostin, S., Dybo, A. and Mudrak, O. (2003). Etymological dictionary of the Altaic languages. Brill Leiden, Boston.
• Tekin, Ş. (1971). Burkancıların mehdisi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidai bir dram Maytrısimit. Ankara. Atatürk Üniversitesi Yay.
• Toparlı, R. Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü.Ankara: TDK Yay.
• Tŏth, A., (2007). Macarcanın Etimolojik Sözlüğü. Mikes International The Hague, Hollanda. Den Haag.
• Türkçe Sözlük, (2011). Ankara: TDK Yay.
• Wilkens, J. (2012). “Human embryology according to old Uyghur Buddhist text” Studies in Central Asian Philology, Papers of International Symposium on Central Asian Philology, November, Beijiing, Edit by Abdurreşid Yakup, 226-241.
• Williams, Monier, M. (1964). A Sanskrit- English Dictionary. Oxford.