TÜRKOLOJİDEKİ YAKLAŞIMLARDAN HAREKETLE +ki BİÇİM BİRİMİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 4, 1968 - 1987, 15.12.2019

Nevin Mazman

Öz

Bu çalışmada, Türkçenin yazılı
belgelerle takip edebildiğimiz ilk dönemlerinden itibaren kullanılan ve bugün
de hâlâ kullanılmaya devam eden +ki biçim birimi ele alınmıştır. Öncelikle +ki
biçim birimi hakkında kuramsal bilgi ve değerlendirmelere yer verilmiş, bu ekle
ilgili Türkoloji alanında var olan yaklaşımlar tartışılmıştır. Ekin nasıl
adlandırıldığı ve tanımlandığı hususları eleştirel bir bakış açısı ile ele
alınmıştır. Ayrıca +ki biçim biriminin gramer kitaplarında bahsedilmeyen bazı istisnai
kullanımları üzerinde durulmuştur. Ekin, tarihî Türk yazı dillerinde tespit
edilen bu kullanımları tanıklarıyla birlikte sunulmuştur.

Çalışmada sunulan tanıklar için hem
tarihî (Orhon Türkçesi, Uygurca, Karahanlıca, Harezm-Altınordu Türkçesi,
Çağatayca, Eski Anadolu Türkçesi) hem de çağdaş (Azerbaycan Türkçesi, Tatarca,
Özbekçe, Tuvaca) Türk yazı dillerine ait metinlerden yararlanılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

+ki biçim birimi, Eski Türkçe, Orta Türkçe, sözcük yapımı

Kaynakça

• Abik, A. D. (2006). Ali Şir Nevayi Hamsetü’l-Mütehayyirin. Ankara: Seçkin Yayınevi.
• Ahmedova, A. (2017). Orhon yazıtlarında ara ekler. Türklük Bilimi Araştırmaları, 41, 26.
• Akbay, D. (2010). Küntuġmiş destanı. Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I - metin. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1985). Kutadgu Bilig II - çeviri. Ankara: Türk tarih Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1992). Atabetü’l-Hakayık - Edip Ahmet B. Yükneki. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Arçın, S. M. (2009) Tuvaca bir destan: Haan-Tögüldür (giriş-metin-aktarma-dizin). Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. Ankara: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. ve Borbaanay B. (2007). Tuva destanları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E. ve Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiya I - giriş, metin, tıpkıbasım, Nasırü’d-din bin Burhanü’ddin Rabguzi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiya II - dizin, Nasırü’d-din bin Burhanü’d-din Rabguzi Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferādis III, dizin, sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ata, A. (2005). Soŋ saray. Türk Dili Araştırmaları, 15 (2005), 69-83.
• Ata, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde ilk Kur’an tercümesi (Rylands nüshası, giriş, metin, notlar, dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk – endeks - IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi - II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi - III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayazlı, Ö. ve Ölmez, M. (2011). Eski Uygurca metinlerin transkripsiyonunda kullanılan yöntemler ve işaretler. Orta Asya’dan Anadolu’ya Alfabeler. 43- 83.
• Aydın, E. (2012). Orhon yazıtları. Konya: Kömen.
• Bang, W. (1969). Köktürkçeden Osmanlıcaya (çev. Tahsin Aktaş). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin grameri. İstanbul: Baha Matbaası.
• Banguoğlu, T. (2004). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Barutcu Özönder, F. S. (1998). Abidarim ḳıınlıġ koşavarti şastirtaḳı çınkirtü yörüglerning kingürüsi’nden üç itigsizler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baskakov, N. A. (1973). Grammatika Nogayskogo yazıka. Çerkessk.
• Başdaş, C. (2006). Türkçede üçüncü grup (ara ekler). I. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayında Sunulan Bildirileri. Ankara: Bilkent Üniversitesi.
• Bilgegil, M. K. (1984). Türkiye Türkçesi dilbilgisi. Ankara: Dergah Yayınları.
• Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A Grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Europa.
• Bodrogligeti, A. J. E. (2003). An academic reference grammar of modern literacy Uzbek. München: Lincom.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische grammatik der Islamischen literatursprachen mittelasiens. Leiden: E. J. Brill.
• Buran, A. (2011). Türkçede isim çekim ekleri. Türk Gramerinin Sorunları Bildirileri I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Choi, H.W. (2010). Türkçe, Korece, Moğolca ve Mançu-Tunguzcanın karşılaştırmalı ses ve biçim bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish, clarendon press. Oxford. (EDPT).
• Delice, H. İ. (2000). Türk dilinde işlevsel ek tasnifi denemesi. Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 24, 231-235.
• Demirci, M. & Dinçaslan, M. F. (2015). +ki eki ve +DAki yapısı üzerine bir inceleme. International Journal of Language Academy, 3, 322-339.
• Deny, J. (1941). Türk dili grameri (Osmanlı lehçesi). (çev. A. U. Elöve). İstanbul: Maarif Vekaleti.
• Ediskun, H. (1999). Türk dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.
• Eker, S. (2006). Çağdaş Türk dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Eraslan, K. (1999). Mevlanâ Sekkakî divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Ergin, M. (1985). Türk dil bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergin, M. (1989). Dede Korkut kitabı I. (giriş-metin-faksimile) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ergin, M. (1994). Türk dili. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Ergin, M. (2009). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Erkman Akerson, F. (2008), Dile genel bir bakış. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Ertane Baydar, A. S. ve Baydar, T. (2006). +ki eki üzerine. Ankara: Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten, II, 31-49.
• Erten, M. (2007). İlgi zamiri ve iyelik zamiri terimleri üzerine. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 6, 221-228.
• Gabain, A. Von (1988). Eski Türkçenin grameri. (çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gencan, T. N. (2007). Dilbilgisi. Ankara: Tek Ağaç Eylül Yayıncılık.
• Gülensoy, T. (2005). Türkçe el kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Güler, G. (2014). Özbek yazar Otkir Hâşimov’dan seçme hikâyeler; “umr sävdâsı, negä negä, zil-häzil, âġ”, (inceleme, metin, aktarı, dizin). Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Gülsevin, G. (2004). Türkçede sıra dışı ekler ve eklerin tasnif-tanımlanma sorunu üzerine. V. Uluslararası Türk dili Kurultayı Bildirileri I. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gülsevin, G. (2011). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi ve grameri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve grameri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2002) Kutb'un Husrev ü Şirin'i ve dil hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamilton, J. R. (1998). İyi ve kötü prens öyküsü. (çev. Vedat Köken). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Harrison, K. D. (2000). Topics in the phonology and morphology of Tuvan. Yale University.
• Hatiboğlu, V. (1974). Türkçenin ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hüseynzadә, M. (2007). Müasir Azәrbaycan dili (Morfologiya). Bakı: Şarq-Qarb.
• İshakov, F. G. (1956). Mestoimeniya (İssledovaniya po sravnitel’noy grammatike Tyurkskih yazıkov), II. Morfologiya. Moskva, 208-247.
• İshakov, F. G. ve Pal’mbah, A. A. (1961). Grammatika Tuvinskgo Yazıka, fonetika i morfologiya. Moskva.
• Kahraman, T. (2011). Çağdaş Türkiye Türkçesinde ad çekimi eklerinin kullanım özellikleri ve işlevleri. Türk Gramerinin Sorunları Bildiriler I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2013). Türkçenin dil bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karaca, H. (2013). Türkiye Türkçesinde eklerin işlevleri. Doktora Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• Karaca, H. (2017). Dilbilimin alt alanları ve ekler. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 16, 47-51.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1989). Gülistan Tercümesi, Seyf-i Sarayi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk (giriş, metin ve dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kazımov, Q. Ş. (2010). Müasir Azәrbaycan dili (Morfologiya). Bakı: Elm vә tәhsil.
• Kononov, A. N. (1956). Çağdaş Türk edebi dilinin grameri (Eserin Rusça aslından Sabit Paylı’nın Türkçeye çevirdiği ve Türk Dil Kurumu Kitaplığında el yazması olarak bulunan çeviri).
• Korkmaz Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Krueger, J. J. (1977). Tuvan manual: Area handbook, grammar, reader and glossary, bibliography. Indiana University, Bloomington.
• Makas, Z. (1991). Azerbaycan çağdaş hikâye antolojisi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Mawkanuli, T. (1999). The phonology and morphology of Jungar Tuva. Indiana University.
• Mazman, N. (2019). Tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde +ki biçim birimi.. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana.
• Müller, F. W. ve Gabain, A. Von. (1945). Çaştani Bey Hikâyesi. (çev. S. Himran). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Naskali, E. G. (1997). Türk dünyası gramer terimleri kılavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Oruzbayeva B. ve Kudaybergenov (1964). Kırgız tilinin grammatikası, Morfologiya. Frunze: Kırgız Mamlekettik Okuu-Pedogogika Baspası.
• Ölmez, M. (1994). Hsüan-Tsang’ın eski Uygurca yaşamöyküsü VI. bölüm. Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Özyetgin, M. A. (1996). Altınordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiklerin incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Poppe, N. (1961). Tatar manual. Bloomington: Indiana University.
• Räsänen, M. (1957). Materialien zur morphologie der Türkischen. Studia Orientalia. Helsinki.
• Sağol, G. (1993). Harezm Türkçesi satır arası kur’an tercümesi (giriş, metin, sözlük I). Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Sat, Ş. Ç. ve Salzıŋma, E. B (1980). Amgı Tıva literaturalıg dıl. Kızıl.
• Serebrennikov, B. A. ve Hacıyeva, N. Z. (2002). Türk dillerinin müqayisәli tarixi qrammatikasi. Bakı: Sәda Nәşriyyatı.
• Sertkaya, O. F. (1979). Muss es çölgi (A)zeri oder çöl[l](ü)g iz(e)ri heissen? Journal of Turkish Studies.Cambridge, III, 291-294.
• Sevortyan, E. V. (1956). Kategoriya prinadlezhnosti, Istoricheskaya sravnitel'naya grammatika tyurkskikh yazykov. M.: Izdatel'stvo Akademii Nauk SSSR, 1956. Ch. II: Morfologiya.
• Sevortyan, E. V. ve Şiraliyeva, M. Ş. (1971). Grammatika Azerbaydjanskogo yazıka (fonetika, morfologiya u sintaksis). Baku: İzdatel’stvo, Elm.
• Shaw, R. B. (1878). A Sketch of the Turki language as spoken in Eastern Turkistan (Kàshghar and Yarkand). Calcutta.
• Sjoberg, A. F. (1963). Uzbek structural grammar. Bloomington: Indıana University Press.
• Şçerbak, A. M. (1962). Grammatika Starouzbekskogo yazıka. Moskva-Leningrad: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Tanrıverdi, E. (2012). Azәrbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Elm vә tәhsil.
• Tekin, T. (1988). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1993). Japonca ve Altay dilleri. İstanbul: Doruk Yayınları.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk yazıtı. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1981). Kutadgu Bilig dizini üzerine. Belleten, 178, 23-78.
• Timurtaş, F. (1997). Osmanlı Türkçesi grameri (eski yazı ve imlâ – Arapça, Farsça, Eski Anadolu Türkçesi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Timurtaş, F. K. (1976). Küçük eski Anadolu Türkçesi grameri. Türkiyat Mecmuası 18,334.
• Xәlilov, B. (2000). Müasir Azәrbaycan dilinin morfologiyası. Bakı.
• Yıldırım, K. (2017). “Bükli” hakkında on iki not. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 6/2, 557-576.
• Yücel, B. (2018). Cengizname elyazmalarının dili üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 7/1, 53-68.