TUVA TÜRKÇESİNDE “ÇOK”

Yıl 2020, Cilt: 9 Sayı: 2, 605 - 619, 15.06.2020

İlker Tosun

Öz

Türk dili geçmişten günümüze varan süreçte çeşitli araştırmacılar tarafından genetik, coğrafi, etnik ve dil bilimsel ölçütlere göre sınıflandırılmaya çalışılmıştır. Bu sınıflandırmalarda dikkat çeken en önemli ölçütlerden birisi +sIz ekinin yokluğu ile ilgilidir. Bilindiği üzere +sIz eki “yokluk”, “eksiklik” ve “yetersizlik” bildirmekte ve isim ya da sıfatlarla kullanılabilmektedir. Bununla birlikte +LI(g) ekinin karşıtı olan +sIz eki Azerbaycan, Başkurt, Çuvaş, Gagauz, Karaçay-Balkar, Karakalpak, Kazak, Kırgız, Kırım Tatar, Kumuk, Nogay, Özbek, Tatar, Türkmen, Uygur, Türkiye Türkçelerinde vd. mevcuttur. Tuva, Hakas, Altay, Sarı Uygur, Salar, Tofa, Şor, Yakut (Saha) lehçelerinde +LI(g) bulunmaktayken +sIz eki yoktur. Bu +sIz ekinin yerine Sibirya Türk lehçelerinde Eski Türkçedeki “yok” sözcüğünün varyantları kullanılır: Tuva Türkçesi “çok”, Hakas Türkçesi “çoh”, Altay Türkçesi “d’ok”, Yakut Türkçesi “suox”, Şor Türkçesi “çok”, Sarı Uygur Türkçesi “yok” ve Salar Türkçesi “yok”.

“yok” tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde genellikle sıfat, isim fiil (ekler ile birlikte) ve yokluk işaretleyicisi olarak kullanılmaktadır. Bu fonksiyonlar Tuva Türkçesinde de mevcuttur. Tuva Türkçesinde “çok” çeşitli sözcüklerle birlikte zarf, edat, bağlaç olarak kullanılabilir. Tuva Türkçesinde çok sayıda alıntı sözcük mevcuttur. Bunların büyük çoğunluğu Moğolca ve Rusçadır. “çok” sözcüğü bu alıntı sözlerle de kullanılabilir. “çok” sözcüğü ikilemelerle birlikte söz grupları oluşturur. Çeşitli deyim, atasözü ve bilimsel terimlerde “çok” sözcüğünden yararlanılır. Bu makale “çok” sözcüğünün Tuva Türkçesindeki işlevlerini araştırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tuva Türkçesi, Söz yapımı, Çok, +sIz eki

Kaynakça

• Afanas’yev, P. S. (Red). (1994). Saha tılın bıhaarıılaah kılgas tıld’ıta. D’okuskay: Biçik Natsionalnay Kıhata.
• Ağca, F. (2010). Budist Türk çevresi metinlerinde olumsuzluk ve yokluk şekilleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• Ağca, F. (2015). Eski Türkçede varlık ve yokluk işaretleyicilerinin (ba:r, yo:k) gramerleşme süreçleri. Dil Araştırmaları, 15, 83-101.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Akçağ Yay.
• Arıkoğlu, E. (2000). Tuva Türkçesinde gırtlaksı ünlüler. Türk Dünyası, Dil ve Edebiyat Dergisi, 10, 543-547.
• Aydın, E. (2009). Sibirya’da Türk izleri. İstanbul: Kronik.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford Universty Press.
• Çondan, Ç. S. (2011). Ösküs-ool, Tıva Respublikanıŋ Çazaanıŋ çanında Tıvanıŋ gumanitarlıg şinçilelder institudu, Kızıl: Tipografiya KTSO.
• Çumakayeva, M. Ç. (1972). Konsonantizm altayskogo yazıka (Dissertatsiya na soiskaniye uçenoy stepeni kandidata filologiçeskih nauk). Novosibirsk.
• Dambaa, O. V. (2005). Leksiçeskie Sredstva Otritsaniya v Tuvinskom yazıke v Sopostavlenii s Yujnosibirskimi Tyurkskimi, Mongolskim i Drevnetyurkskim yazıkami (Dissertatsiya Na Soiskaniye Uçenoy Stepeni Kandidata Filologiçeskih Nauk). Novosibirsk.
• Eker, S. (2009). Çağdaş Türk dili. Ankara: Grafiker Yay.
• Ercilasun, A. B. (2014). Kutadgu Bilig grameri- fiil. Ankara: Akçağ.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: a functional approach to the lexicon. (Turcologica, 9) Wiesbaden: Harrassowitz.
• Gabain, A. M. v. (2005). Eski Türkçenin grameri. Ankara: TDK Yay.
• Ersoy, F. (2017). Çuvaş Türkçesi grameri. Ankara: TDK Yay.
• Grønbech, K. and Krueger, J. R. (1955). An ıntroduction to clasical (literary) Mongolia. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Güner Dilek, F. (2007). “Altay Türkçesi”, Türk Lehçeleri grameri. Ankara: Akçağ.
• Gürsoy-Naskali, E. ve Duranlı, M. (1999). Altay Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Iskakov, A. (Red.). (2011). Kazak A’debî diliniŋ sözdigi. C.6, Almatı: A. Baytursunılı Atındagı Til Bilimi İnstitutı.
• İmer, K. vd. (2011). Dilbilim sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• İshakov, F. G. ve Palmbah, A. A. (2019). Tuva dili grameri, ses ve şekil bilgisi. (Çev. Ekrem Arıkoğlu). Ankara: Bengü Yay.
• Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Kartallıoğlu, Y. (2010). Çağdaş Moğolcanın grameri (ses ve şekil bilgisi). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2005). Kırgız Türkçesi grameri. Ankara: Akçağ Yay.
• Klein, E. (1966). A comprehensive etymological dictionary of the English language. London: Elsevier Publishing Company.
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2018). Tuva Türkçesi grameri. Ankara: TDK Yay.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). Ankara: TDK Yay.
• Korkmaz, Z. (2007). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Kuznetsov, S. A. (2000). Bol’şoy Tolkovıy Slovar’ Russkogo yazıka. Sank Peterburg: Norint.
• Mehmet, G. (2014). Salar Türkçesinin çekim morfolojisi. Ankara: TDK Yay.
• Monguş, D. A. (Red.). (1980). Russko-Tuvinsky slovar. Moskva: İzdatel’stvo Russkiy Yazık.
• Monguş, D. A. (Red.). (1988). Orus-Tıva ööredilge slovarı. Moskva: İzdatel’stvo Russkiy Yazık.
• Monguş, D. A. (Red.). (2003). Tıva dıldıŋ tayılbırlıg slovarı. C1, Novosibirsk: Nauka.
• Monguş, D. A. (Red.). (2011). Tıva dıldıŋ tayılbırlıg slovarı. C2, Novosibirsk: Nauka.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. (Çev. İklil Kurban). Ankara: TDK Yay.
• Ölmez, M. (2007). Tuvacanın söz varlığı, eski Türkçe ve Moğolca denkleriyle. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Ragagnin, E. (2011). Dukhan, a Turkic variety of northern Mongolia: description and analysis. (Turcologica 76.) Wiesbaden: Harrassowitz.
• Rassadin, V. I. (1978). Morfologiya tofalarskogo yazıka v sravnitel’nom osveşçenii. Moskva: Nauka.
• Sat, Ş. Ç., Salzıŋma, E. B. (1980). Amgı Tıva literaturalıg dıl. Kızıl.
• Shönig, C. (2013). Modern Türk dillerinin eş zamanlı tasnifi ve tarihsel yönleri. (Çev. İsa Sarı). Dil araştırmaları, 12, 221-257.
• Stachowski, M. (1993). Dolfanisher wortschatz. Krakov: Uniwersitet Jagiellonski.
• Şçerbak, A. M. (2016). Türk dillerinin karşılaştırmalı şekil bilgisi üzerine denemeler (fiil). Ankara: TDK Yay.
• Tannagaşeva, N. K. ve Akalın, Ş. (1995). Şor sözlüğü. Adana: Türkoloji Araştırmaları.
• Tatarintsev, B. İ. (2000). Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka, C.1, Novosibirsk: Nauka.
• Tatarintsev, B. İ. (2002). Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka, C.2, Novosibirsk: Nauka.
• Tatarintsev, B. İ. (2004). Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka, C.3, Novosibirsk: Nauka.
• Tatarintsev, B. İ. (2008). Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka, C.4, Novosibirsk: Nauka.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. ve Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. Ankara.
• Tekin, T. (2013). On the etymology of Turkish değil. Makaleler III, çağdaş Türk dilleri içinde, s. 477-486 (Haz. Emine Yılmaz, Nurettin Demir). Ankara: TDK Yay.
• Tenişev, E. R. (1968). Tuvinsko-Russkiy slovar. Moskva: İzdatel’stvo, Sovyetskaya Ensiklopediya.
• Topçu, Ç. (2012). Eski Türkçeden günümüz standart Türkiye Türkçesine -(A/I)G+Lıg> -(A/I)Glı(G) eki. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(3), 23-39.
• Tosun, İ. (2019). Tuva Türkçesinde +Ak Eki. Prof. Dr. Hidayet Kemal Bayatlı hatıra kitabı içinde, ss 200-214, İstanbul: Kerkük Vakfı Yay.
• Türkçe sözlük. (2005). Ankara: TDK Yay.
• Vardar, B. (2002). Dil bilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yay.
• Vasil’yev, Yuriy (1995). Türkçe-Sahaca (Yakutça) sözlük. Ankara: TDK Yay.
• Yıldırım, G. (2019). Tuva Türkçesinde bulunan gırtlaksı (faringal) ünlülerin fonemik özelliği hakkında. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(3), 1467-1478.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız sözlüğü, C1, (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: TDK Yay.