ALTIN ORDU, KIRIM, KAZAN HANLIKLARI’NA AİT YARLIK VE BİTİKLERDE MESLEK ADLARI

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 2, 432 - 454, 15.06.2021

Emine Temel

Öz

Harezm Türkçesi (13-15. yy.), Aral Gölü’nün güneyinde, Karahanlı Türkçesi temelinde gelişen, Oğuz, Kıpçak, Kanglı gibi Türk boylarının edebî dilleri altında teşekkül etmiş bir yazı dilidir. Siyasi bakımdan Çingiz Han’ın torunu Batu Han tarafından kurulan Altın Ordu Devleti’nin hâkim olduğu Harezm bölgesinde gelişen yazı dilinin sınırları Kırım ve Derbend’e kadar uzanmaktadır.
Bu çalışmada, Harezm Türkçesinin Harezm-Kıpçak kolunda ve Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahalarında meydana getirilen eserlerden yarlık ve bitikler, içerdikleri meslek adları bağlamında ele alınacaktır. A. Melek Özyetgin’in Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslûp İncelemesi adlı eseri esas alınmak suretiyle tespit edilen meslek adları, icra edildikleri alanlara göre tasnif edilecek ve Altın Ordu halkının sosyal, iktisadi, siyasi vb. hayatlarına dikkat çekilecektir.

Anahtar Kelimeler

Harezm, Harezm Türkçesi, yarlık ve bitikler, meslek adları, Eski Türk kültürü, kavram alanı, kavram alanı

Kaynakça

• Akalın, M. (1988). Tarihî Türk şiveleri. Ankara: TKAE Yayınları.
• Alışık, C. E. (2008). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Oğuz damgaları. Kâşgarlı Mahmud Kitabı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 65-79.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III indeks. Neşre Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya Nuri Yüce, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Arat, R. R. (1988). Yusuf Has Hâcib Kutadgu Bilig II çeviri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Arat, R. R. (2007). Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig I metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1987). Makaleler. Haz. O. F. Sertkaya, Ankara: TKAE Yayınları.
• Ata, A. (2014). Çağatay Türkçesinin ilk devresi Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi.
• Atalay, B. (2006). Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat-it-Türk (çeviri). I, II, II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (2006). Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat-it-Türk (dizin). IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Barutcu Özönder, S. (1996). èAlì Şìr NevÀyì MuóÀkemetü’l-Luàateyn iki dilin muhakemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baykara, T. (2001). Türk kültür tarihine bakışlar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Caferoğlu, A. (2000). Türk dili tarihi II. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Clauson, G (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century, Oxford: Clarendon Press.
• Derman, S. (2016). Kırım Hanlığı. Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ed. İ. Kemaloğlu, H. Alan, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Divitçioğlu, S. (2005). Orta-Asya Türk imparatorluğu VI.-VIII. yüzyıllar. Ankara: İmge Kitabevi.
• Doerfer, G. (1963). Türkische und Mongolische elemente im Neupersischen. I, (II: 1965, III: 1967, IV: 1975), Wiesbaden.
• Eberhard, W. (1943). Eski Çin kültürü ve Türkler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Çev. İ. Berk, 477-487.
• Eckmann, J. (2000). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eker, S. (2006). Özbekistan’da Oğuzca bir diyalekt. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, 5, 113-128.
• Ercilasun, A. B. (2007). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation, a functional approach to the lexicon. I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Eren, H. (1979). Türklerde ekinciliğin gelişmesine katkılar. Türkoloji Dergisi, VIII/1, 1-28.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2008). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Genç, R. (2005). Kaşgarlı Mahmud’a göre XI. yüzyılda Türk dünyası. Ankara: TKAE Yayınları.
• Güneş, B. (2016). Kutadgu Bilig’deki meslek ve unvan adlarının Derleme Sözlüğü’ne yansımaları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 5(4), 1532-1543.
• Golden, P. (2017). Türk halkları tarihine giriş. Çev. O. Karatay, İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Gömeç, S. (2006). Türk kültürünün ana hatları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Hamilton, J. R. (1998). Budacı iyi ve kötü kalpli prens masalının Uygurcası. Çev. E. Korkut, İ. Birkan, Ankara: Simurg Yayınları.
• İlhan, N. ve Şenel, M. (2008). Av hayvanlarının kişi adlarındaki yansıması. Av ve Avcılık Kitabı. Ed. Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 321-336.
• İlter, E. (2002). Milli istihbarat teşkilat tarihçesi. Ankara.
• Kabadayı, O. (2007). Eski Türkçede gökbilimi (astronomi) terimleri. Kırıkkale Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kafesoğlu, İ. (1987). Türk bozkır kültürü. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Kafesoğlu, İ. (1998). Türk millî kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kamalov, K. (2009). Altın Orda ve Rusya (Rusya üzerindeki Tatar etkisi). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kanar, M. (2008). Farsça-Türkçe sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Kanar, M. (2009). Arapça-Türkçe sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Karaağaç, G. (2009). Dil, tarih ve insan. İstanbul: Kesit Yayınları, 153-234.
• Karahan Kök, N. (2020). Türkistan hanlıkları yarlıklarında geçen vergi adları. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 212-244.
• Klyashtorny, S. G. ve Sultanov, T.İ. (2013). Kazakistan Türkün üç bin yılı. Rus. Çev. D. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları.
• Kurat, A. N. (1954). Kazan Hanlığı. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 12/3-4, 227-248.
• Manz, B. F. (2017). Timurlenk, bozkırların son göçebe fatihi. İstanbul: Kronik Yayınları.
• Mert, O. ve Bozkırlı, K. Ç. (2015). Orhun Yazıtları’nda boyları bir araya getirme çabaları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 4(1), 1-15.
• Ögel, B. (1971a). Türk kültürünün gelişme çağları I. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Ögel, B. (1971b). Türk kültürünün gelişme çağları II. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Ögel, B. (1978). Türk kültür tarihine giriş. IV, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özyetgin, A. M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiklerin dil ve üslûp incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki:
• Saray, M. (1989). Altın Orda Hanlığı. İslam Ansiklopedisi. 2, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 538-540.
• Saray, M. (1994). Başlangıcından Petro’ya kadar Türk-Rus münasebetlerine genel bir bakış. Tarih Dergisi, 35, 193-222.
• Sevortyan, Ê. V. (1989). Etimologiceskij slovar’ Tjurkskih yazıkov (obşetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na bukvı “j”, “y” i “d”, Moskva: Nauka.
• Steingess, F. (1892). A comprehensive Persian-English dictionary. London.
• Sümer, F. (1984). Eski Türklerde şehircilik. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını.
• Şeşen, R. (2001). İslâm coğrafyalarına göre Türkler ve Türk ülkeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şeyh Süleyman Efendi-yi Buhârî (1298). Lugat-i Çaàatay ve Türkì-yi Osmanì. İstanbul.
• Thackston, W. M., Jr (1993). Zahiruddin Muhammed Bâbur Mirza Bâburnâme, Çağatayca aslı, Abdurrahim Hanhanan’ın Farsça tercümesi ve İngilizcesi, III: Hindistan. Yay. Şinasi TEKİN, Gönül Alpay Tekin, Harvard Üniversitesi, Doğu Dilleri ve Edebiyatlarının Kaynakları 18.
• Togan, A. Z. V. (1981). Umumî Türk Tarihi’ne giriş. 1, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Togan, A. Z. V. (1982). Oğuz Destanı Reşideddin Oğuznâmesi, tercüme ve tahlili. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Türkoğlu, İ. (2002). Kazan Hanlığı. İslam Ansiklopedisi, XXV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 136-138.
• Vasary, I. (1977). Susun and Süsün in Middle Turkic texts. Acta Orientalia Hungarica, 31, 51-59.
• Vasiliyev, D. D. (1997). Kök-Türklerin okuma yazma bilmeleri sorunu. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Yakubovski, A. Y. (1976). Altın Ordu ve çöküşü. Ankara: Kültür Bakanlığı.