TÜRKİYE TÜRKÇESİ ATASÖZLERİNDE “OL-” FİİLİNİN ANLAM SIRALAMASI VE BU ANLAMLARIN GENEL SÖZLÜKLERDEKİ DURUMU

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 2, 467 - 488, 15.06.2021

Kenan Acar

Öz

Bu çalışma, TDK’nin Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü’ndeki “ol-” fiilini içeren 390 atasözü üzerinde yapılmıştır. Çalışmanın amacı bu fiilin Türkiye Türkçesindeki çok çeşitli anlamlarından hangilerinin öne çıktığını belirlemek, daha sonra da bu öncelik sırasını Türkiye Türkçesi sözlüklerindeki sıralamayla karşılaştırmaktır. Çalışmada esas alınan TDK Türkçe Sözlük’teki 25 anlama diğer üç sözlüktekilerin eklenmesiyle 29 farklı anlama ulaşılmıştır. Atasözleri bu anlam başlıkları altında toplanmıştır. Böylelikle fiilin Türkiye Türkçesi atasözlerinde daha çok hangi anlamlarda kullanıldığı ortaya çıkmıştır.
Bu çalışmada elde edilen sayısal veriler değerlendirilerek ulaşılan sonuçlar şöyledir: 1. Atasözlerinde öne çıkan ilk üç anlam, sırasıyla “Herhangi bir durumda bulunmak”, “Bulunmak” ve “Bir durumdan başka bir duruma geçmek”tir. 2. Atasözlerinde “ol-” fiilinin toplam 20 farklı anlamı vardır. Bunlardan biri olan “aitlik, kaynaklanma, sebep”, hiçbir sözlükte mevcut değildir. 3. Atasözlerindeki anlam önceliği ile sözlüklerdeki örtüşmemektedir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi, atasözü, anlam sıralaması, genel sözlük, ol- fiili.

Kaynakça

• Acarlar, K. (1969). “Olmak” fiilinin özellikleri. Türk Dili, 216. 714-718.
• Akalın. Ş. H., Toparlı, R., Argunşah M., Demir, N., Gözaydın, N., Özyetgin, A.M., Zülfikar, H., Tezcan Aksu, B., Durkun, A., Gültekin, B., Okkalı, B., Terzi, A., Mete, Ş., Kaya, Ö., Tekeli, S. (2011). Türkçe sözlük (11. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (1990). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim 3. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksoy, Ö. Â. (1977). Atasözleri ve deyimler sözlüğü I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksoy, Ö. Â. (2009). Bölge ağızlarında atasözleri ve deyimler I-II (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Alibekiroğlu, S. (2015). Ol- fiilinin Türkiye Türkçesi standart dilindeki kullanımları. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14(1), 193-206.
• Aslan, S. (2012). Türkiye Türkçesinde ol- yardımcı fiilli yapıların görünüş-zaman bildirimindeki işlevleri. Bilig, 63, 11-30
• Ay, Ö. (2011). “Ol-” fiili ile yapılan birleşik çekimler ve Türkiye Türkçesi ağızlarındaki kullanımı üzerine. Turkish Studies, 6(1), 679-692.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken türkçe sözlük. İsanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çobanoğlu, Ö. (2004). Türk dünyası ortak atasözleri sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Doğan, D. M. (2005). Doğan büyük Türkçe sözlük. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Durmuş, O. (2020). Türkçenin ilk basılı atasözü kitabı: G.B.Donado’nun derlediği Türk atasözleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Ercilasun, A.B. (2020). Divanu Lûgati’t-Türk’teki şiirler ve atasözleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Gül Y.E. ve Alimbekov A. (2020). Anadolu ve Kırgız Türklerinin atasözlerindeki “çalışkanlık” değerinin ortak özellikleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Eğitim ve Kültür Dergisi, 9(2), 692-705.
• Hacıeminoğlu, N. (1984). Türk dilinde yapı bakımından fiiller. İstanbul: Cönk Yayınları.
• Karabacak, E. (2004). Olmak fiili üzerine. Zeynep Korkmaz Armağanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karabeyoğlu, A. R. (2015). Divanu Lûgati’t-Türk’te savlar ve kültürel kavramlaştırma. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kırbaç, S. (2012). Kırım Tatar atasözleri. Türkiye Türkçesine aktarı, dil incelemesi. İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özdemir, E. (1997). Açıklamalı atasözleri sözlüğü. (6. Basım). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Kunduracı Özkan, H. K. ve Avcı, N. (2020). Türk atasözlerinde çocukluk: göstergebilimsel bir bakış. TEKE Uluslararası Türkçe Edebiyat Eğitim ve Kültür Dergisi, 9(1), 26-47.
• Tuna, O. N. (1960). Köktürk yazıtlarında ölüm kavramı ile ilgili kelimeler ve 'kergek bolmak' deyiminin izahı", VII. Türk Dili Kurultayı'nda Okunan Bilimsel Bildiriler, 1957. Ankara.
• Turan, Z. (1999). Eski Anadolu Türkçesi’nde ol- cevherî fiili. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 265-285.
• Uçar İ. ve Doğruer N. (2016). Kazak Türkçesinde aile bireyleri ile ilgili atasözleri üzerine bir çalışma. Uluslararası Türkçe Edebiyat Eğitim ve Kültür Dergisi, 5(1), 94-107.
• Yurtbaşı, M. (2012). Sınıflandırılmış atasözleri sözlüğü (10. Baskı). İstanbul: Excellence Publishing.
• ………. (1965). Özbek halk makalleri. Taşkent: Bedii Edebiyat Yayınevi.
• ………. (2017). Türk dil bilgisi toplantıları-birleşik fiil- bildiriler ve tartışmalar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• https://sozluk.gov.tr/ Erişim tarihi: 19.02.2020,14.40 (TDK, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü)
• http://www.lugatim.com/ Erişim tarihi: 03.03.2020,11.10 (Kubbealtı Misalli Büyük Türkçe Sözlük)