+SIrA- MORFEMİNİN YAPI, KÖKEN VE GÖREV İNCELEMESİ

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 2, 511 - 525, 15.06.2021

Emel Tek

Öz

Türk dili bünyesinde barındırdığı ses, ek, kelime, tamlama, cümle ve söz düzeyinde görev ve anlam içeriğine sahip olması yönüyle ayırt edilebilen en küçük düzeyden en geniş düzeye birçok yapı bilgisi kuralına sahiptir. Yapı bilgisi ilgili unsurların, bir prensip, bir kanun etrafında nasıl toplandığının cevabını verir. Ekin yapısı, bu unsurun dilde kelimeye karşı yerini, fonksiyonunu belirleyen cephesidir. Ayrıca her eki diğer eklerle yandaş ve yerdaş karşıtlık düzeninde bir araya getiren bir yapı vardır. Diğer yandan ekte, kelimede olduğu gibi müstakil bir şekil söz konusu değildir. Bir görev unsuru olması nedeniyle sahip olabileceği tüm şekilleri kelimeyle ilişkisi belirler. Bununla birlikte eke ait şeklin menşei ve hayatı eş zamanlı ve art zamanlı bir incelemeye muhtaçtır.
+SIrA- eki, ilk örneklerini gördüğümüz Köktürk Yazıtlarından çağdaş Türk şivelerindeki örneklerine kadar yüzyıllardır çeşitli üst ve alt fonksiyonlarıyla hayatını sürdüren bir morfemdir. Çalışmamızda kendisine ait ayrıntılı bir yapı, menşe, fonksiyon incelemesi yapılarak ekin içeriği gözler önüne sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

+SIrA-, ek, şekil, yapı, görev

Kaynakça

• Akbay, D. (2010). Özbekçe Küntuàmiş destanı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• Aktaş, E. (2007). Hakas kahramanlık destanı Han Orba (İnceleme-Metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi.
• Akyol, S. (2017). Sırduu Sandık / comoktor (Sihirli Sandık / masallar) adlı Kırgızca masal kitabı (metin ve inceleme). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çankırı: Çankırı Karatekin Üniversitesi.
• Annaberdiyev, D. (2012). Türkmen atasözlerine psikolojik bir yaklaşım. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi.
• Arat, R. R. (2007). Eski Türk şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig I: metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Bang, W. (1996). Köktürkçeden Osmanlıya. (Çev. Tahsin Aktaş). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Buran, A. (Ed.) (2018). Türk dilinin uzak lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: At The Clarendon Press.
• Demirci, Ü. Ö. (2010). Eski Türkçede fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Derleme Sözlüğü (1993). C. I-XII, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Elmalı, M. (2009). Daśakarmapathaavadānamālā giriş-metin-çeviri-notlar-dizin-tıpkıbasım. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (Ed.) (2018). Türk lehçeleri grameri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation a functional aproach to the lexicon. Vol I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Leiden-Boston: Brill.
• Ergin, M. (2018). Orhun abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Fındık, A. Ş. (2016). Tuvaca Kiji-Bürüs adlı hikâyenin yazı çevirimi, Türkçe çevirisi ve sözlüğü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Gabain, A. (2007). Eski Türkçenin grameri. (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK.
• Hacıeminoğlu, N. (2019). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: TDK.
• İmer, E. (2019). Türkmen gahrımançılık eposı Göroğlı: övez dara çeken, övez öylenen, Arap Reyhan, Kırk Minler boyları (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi
• Kahraman, R. (2017). Kırgız Türkçesinde kadın konulu atasözleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi.
• Karaaslan, Ş. (2011). Kşanti Kılguluk nom bitig’de ekler (giriş, inceleme, metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Karakaya, İ. (2020). Leyli Mecnun metni esasında yeni Uygur Türkçesinde gramer incelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
• Kartlaşmış, E. (2019). Hakas Türkçesinde söz yapımı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Khairullah, H. L. (2015). Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi’l-Luġati’ttürkiyye çeviri-fiil incelemesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2012). Günümüz Tuva Türkçesi (giriş-dil özellikleri-metinler-söz dizini). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi.
• Kononov, A. N. (1980). Grammatika yazıka tyurkskix runiçeskix pamyatnikov. VII-IX vv. Leningrad: Nauka.
• Köklüdağ, A. (2007). Yedi Özbekçe hikâye (Nureli Kabul, “Kaytiş”; Hayriddin Sultanov, “Gulamgerdiş”; Mesume Ehmedove, “Keçmiş Hisabı”; Sabir Oner, “Bir Olermen Çevendaz”; Selamet Muhammed Vefa, “Tutilgen Ay”; Şadikul Hemrayev, “Havlidegi Deraht”; Ulugbek Mustafakulov, “Ak Kaşka”) (metin, çeviri, dil incelemesi, dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk giriş, metin ve dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Menges, K. H. (1995). The Turkic languages and peoples: an ıntroduction to Turkic to studies. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Mohammad, R. (2018). Memlük Kıpçak Türkçesinde ekler ve işlevleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi.
• Paçacıoğlu, B. (2011). +sıra-/+sire- ekinin morfolojik yapısı ve işlevleri üzerine. Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), s. 311-317.
• Ölmez, M. (2017). Köktürkçe ve Eski Uygurca dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Özbek, E. E. (2016). Tuva Türkçesinin sözvarlığı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi.
• Özer, K. (2018). İbraim Paşi- Canlı Nişan (transkripsiyonlu metin-dil özellikleri-sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi.
• Öztürk, M. (2020). Tatar yazar Zölfet Hekim’in “Agımsuda Ni Bulmas romanının dil incelemesi (giriş-inceleme-metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Räsänen, M. (1957). Materialien zur morphologie der Türkischen sprachen. Helsinki: Studia Orientalia Edidit Societas Orientalis Fennica.
• Şahin, S. (2012). Türkmen Türkçesinde mental fiiller.Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Şçerbak, A. M. (2016). Türk dillerinin karşılaştırmalı şekil bilgisi üzerine denemeler (fiil). (Çev. Yakup Karasoy vd.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şermuhammed Ulı, P. (1995). Bahtiyar Genjemurat Ulı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim Tarihi: 02.10.2020. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/12592,bahtiyargenjemuratovpdf.pdf?0.
• Tekin, Ş. (1992). Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, s. 69-119.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Yazıtları. İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat Yayınları.
• Tuna, O. N. (1986). Türk dilbilgisi (fonetik ve morfoloji). Malatya: İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları: 3.
• Turan, Z. (2012). Eski Türkçe döneminde bir morfofonetik karşıtlık sorunu. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(1), s. 69-80.
• Turan, Z. (2018). Türk dilinin eklerini sınıflandırmanın esasları. Türkbilig Dergisi, s. 97-110.
• Turan. Z. (2019). Mukayeseli Türk dilbilgisi ders notları. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi. Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.
• Üstünova, K. (2016). Dilbilgisel olumsuzlayıcılar. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(4), s. 1703-1715.
• Yavuz, D. (2011). Prens Kalyanamkara Papamkara hikâyesi metin (çeviriyazı ve aktarım), dil incelemeleri (cümle bilgisi ve sözcük yapımı), İndeks. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.