“İSTER İSTEMEZ” İKİLEMESİ ÜZERİNE

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 2, 551 - 562, 15.06.2021

Feyza Tokat

Öz

Türkçede aynı fiile “-r/-Ar... -mAz” getirilerek yapılan ikilemeler; cümlede zaman zarfı göreviyle kullanılır ve cümleye asıl fiildeki hareketin, zarf-fiildeki hareketin hemen arkasından gerçekleştiği anlamını verir. Ancak iste- fiiline “-r/-Ar... -mAz” eki getirilerek yapılan ister istemez ikilemesi “zorunlu olarak; biraz mecbur olarak” anlamlarıyla “-r/-Ar... -mAz” eki ile yapılan diğer ikilemelerin tipik özelliklerini göstermez. Gerek ve ister kelimeleri bazı bağlamlarda yakın eş anlamlı kelimelerdir. Bu sebeple gerek kelimesi ister kelimesi ile, gerek... gerek... edatı ister... ister... edatı ile birbirlerinin yerine kullanılabilmektedir. Türkçenin tarihî metinlerinde “ister istemez” anlamıyla durum zarfı olarak kullanılan gerek gerekmez ikilemesi bulunmaktadır. Çok işlek olarak kullanılmayan bu gerek gerekmez ikilemesi zamanla yerini gerek kelimesinin yakın eş anlamlısı olan ister kelimesi ile kurulmuş aynı yapıdaki ister istemez ikilemesine bırakmıştır. Bu durum ister istemez ikilemesinin aynı fiile “-r/-Ar... -mAz” zarf-fiil eki getirilerek yapılan diğer ikilemelerden anlam ve tür yönünden farklı olma sebebini açıklamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk Dili, ikileme, zarf-fiil, -r/Ar... -mAz eki, ister istemez zarf.

Kaynakça

• Ağakay, M. A. (1954). Türkçede kelime koşmaları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Ankara: TDK Yayınları, 97-104.
• Akçataş, A. ve Arı, E. (2018). Anlambilimin eşanlamlılık sorunu. Avrasya Dil Eğitimi ve Araştırmaları Dergisi, 2(2), 60-84.
• Aksan, D. (2009). Anlambilim- anlambilim konuları ve Türkçenin anlambilimi. Ankara: Engin Yayın Evi.
• Aksan, Y. (2001). Türkçede zaman anlatımı ve kimi ikileme yapıları. XV. Dilbilim Kurultayı 24-25 Mayıs, 115-122.
• Akyalçın, N. (2007). Türkçe ikilemeler sözlüğü- tanıklı. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Aydın, H. (2005). Tezkiretü’l- Evliya tercümesi (giriş-metin-dizin) 103b-207a. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bayraktar, F. S. (2014). Kutadgu Bilig’de üçlemeler, dörtlemeler ve başlemeler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3(2), 29-53.
• Benhür, M. H. (1993). Türkiye Türkçesinde sıfat-fiil ve zarf-fiil eklerinin fonksiyonları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Cruse, D. A. (2000), Meaning in language (an introduction to semantics and pragmatics). New York: Oxford University Press.
• Demircan, Ö. (1990). Türkçe ikilemenin özüne doğru. Dilbilim, IX, 61-92.
• Ediskun, H. (1999). Türk dilbilgisi sesbilgisi- biçimbilgisi- cümlebilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Gencan, T. N. (1971). Dilbilgisi. İstanbul: Fen Fakültesi (Döner Sermaye) Basımevi.
• Güler, M. İ. (2020). Kıssa-i Anter: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki el yazması nüshaların tanıtımı ve değerlendirilmesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 9(1), 48-79.
• Gülsevin, G. (2001). Türkiye Türkçesinde birleşik zarf-fiiller. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt II, Sayı 2, 125-143.
• Günay, V. D. (2007). Sözcükbilime giriş. İstanbul: Multilingual.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk dilinde edatlar. İstanbul: MEB Yayınları.
• Hatipoğlu, V. (1981). Türk dilinde ikileme. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Hünerli, B. (2012). Oğuz grubu Türk lehçelerinde zarf-fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karaağaç, G. (2017). Dil tarih ve insan. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Korkmaz, F. (2007). Batı Türkçesinde tür değiştirme. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri: (şekil bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
• Musalı, V. (2015). Tezkirecilerin kaleminden Tokatlı şairler. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 25-26 Eylül 2014 Bildiriler Cilt 3, Tokat, 215-226.
• Nalbant, M. V. (2006). Türkçede tarihî Türk dili alanında fonksiyon değiştirmeye bir örnek: tut- fiili. bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 38, 137-148.
• Sarı, M. (2001). Türkiye Türkçesinde sözcük türlerinin eşzamanlı değişikliğe uğraması. Türkoloji Dergisi, XIV, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Derneği Yayını: 2, Ankara, 229- 238.
• Sev, G. (2006). ...-r/-Ar...-mAz zarf-fiil ekinin kalıplaşmış kullanımları. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13, 110-118.
• Tarama Sözlüğü III (1996). Ankara: TDK Yayınları.
• Tietze, A. (2009). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı. 2. Cilt, Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wisssenschaften.
• Tokat, F. (2018). Tezkire-i Şeyh Safî Cilt I. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Tuncer, H. (1996). Türk dilinde zarf-fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• WEB-1 https://sozluk.gov.tr/ [Erişim:08.11.2020]
• WEB-2 https://sozluk.gov.tr/ [Erişim:08.11.2020]
• WEB-3 http://lugatim.com/s/iste- [Erişim:08.11.2020]