“LEZÎZ” REDİFLİ GAZELLERDE SEVGİLİNİN DUDAĞININ TATLI YİYECEKLERLE İLİŞKİSİ

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 3, 926 - 942, 15.09.2021

Gökçehan Aysel Yılmaz

Öz

Klasik Türk şiirinde sevgilinin güzellik unsurlarından ve özellikle dudağından bahseden sayısız beyit bulunmaktadır. Sevgilinin dudağı, güzelliği, tatlılığı, âşığa can vermesi gibi vasıflarıyla şiirlerde dile getirilmektedir. Bu çalışmada XV.-XIX. yüzyıllar arası yetişmiş 37 şairin divanlarındaki “lezîz” redifli gazellerde sevgilinin dudağıyla, Osmanlı mutfağındaki tatlı çeşitleri ve tatlıların ana maddesi olan şeker, bal gibi ürünler arasında kurulan ilişki incelenmektedir. Söz konusu gazellerdeki beyitlerde sevgilinin dudağı, tatlı yiyecekler ve şerbet vb. içeceklerle kıyaslanmakta; tat ve lezzet bakımından onlara üstünlük sağlamaktadır. Bu beyitlerde ayrıca; sevgilinin dili, öpücüğü, ağzı ve âşığa söylediği sözleri, dudağıyla bir arada zikredilerek bahsi geçen kıyaslamalarda üste çıkmaktadır. Şairlerin, sevgilinin dudağıyla benzerlik/üstünlük ilişkisi kurdukları tatlıların çeşit bakımından çokluğu; mutfak kültürünün edebiyata olan etkilerinin bir örneği olarak düşünülebilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı, Osmanlı mutfağı, Osmanlı mutfağında tatlılar, şeker, bal

Kaynakça

• Akarsu, K. (1989). Za’ifî dîvânı, metin, tahlil ve sistematik endeks. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akkaya, M. (1992). Şemsî Paşa dîvânı (inceleme-edisyon kritikli metin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aksoyak, İ. H. (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-208602/gelibolulu-mustafa-ali-divani.html Erişim tarihi: [17.01.2021].
• Arı, A. (2018). Sâkıb Dede dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-215340/sakib-dede-divani.html Erişim tarihi: [17.01.2021].
• Aydemir, İ. A. (1989). Refî’ Âmidî dîvânı (edisyon-kritik). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aydemir, Y. (2017). Ravzî dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196580/ravzi-divani.html Erişim tarihi: [17.01.2021].
• Azar, B. (2005). Türabî dîvânı (inceleme-metin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bahadır, S. C. (2014). Divan edebiyatında şarap ve şarapla ilgili unsurlar. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Beydilli, K. (1994). Ignatius Mouradgea D’ohsson. TDV İslam ansiklopedisi, C 9, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 496-497.
• Bilgin, A. (2017). Nigârî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194361/nigari-divani.html Erişim tarihi: [17.01.2021].
• Ceyhun Sezgin, A. ve Durmaz, P. (2019). Osmanlı mutfak kültüründe şerbetlerin yeri ve tüketimi. Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 7(2), 1499-1518.
• Çavuşoğlu, M. ve Tanyeri, M. A. (1990). Üsküplü İshâk Çelebi-dîvan tenkidli basım. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları.
• Çelebioğlu, A. (1988). Âb-ı hayât. TDV İslâm ansiklopedisi, C 1, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 3-4.
• Çelik, M. F. (2015). Klâsik şiirde bâdem. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 14, 47-66.
• Çetin, İ. (1993). Derzi-zâde Ulvî (hayatı, edebî şahsiyeti ve divanının tenkitli metni). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çıpan, M. (1985). Muğlalı İbrahim Şâhidî- hayâtı, edebî şahsiyeti, eserleri dîvân ve Gülşen-i Vahdet (Tenkitli metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dede, M. (2001). Dîvân-ı Gül Baba ve transkripsiyonlu metni. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eflatun, M. (2003). Feyzî-i Kefevî dîvânı: tahlil-metin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eğri, A. (2006). 17. yy şairlerinden Hikmetî ve dîvânı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ercan, Ö. (2003). Peşteli Hisâlî dîvânı tahlili (inceleme-metin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eren, A. (1999). Çankırılı İbrahim Hurrem dîvânı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Faroqhi, S. (2013). Lezzetli yiyecekler ve onları elde etme yolu: Osmanlı toplumunda özel –ama saraya ait olmayan- yiyecek ve içecekler. Yemekte Tarih Var, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 77-89.
• Gençtürk Demircioğlu, T. (2002). Cemilî dîvânı (inceleme-metin-sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Gökalp, H. (2001). Fasîhî dîvânı (inceleme-metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gülhan, A. (2008). Divan şiirinde meyveler ve meyvelerden hareketle yapılan teşbih ve mecazlar. Turkish Studies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 3(5), 345-375.
• Harmancı, M. E. (2017). Süheylî dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194364/suheyli-divani.html Erişim tarihi: [17.01.2021].
• Haydaroğlu, İ. (2003). Osmanlı saray mutfağından notlar. Tarih Araştırmaları Dergisi, 22(34), 1-10.
• Işın, P. M. (2008). Gülbeşeker-Türk tatlıları tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Işın, P. M. (2010). Osmanlı mutfak sözlüğü. İstanbul: Kitap Yayınları.
• İpek, A. (1990). İhyâ dîvânı (transkribe edilmiş metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kahraman, S. A. ve Dağlı, Y. (haz.) (2008). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi: İstanbul. (C 1/2). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kara, Ç. (2019). Pekmez, bal ve şeker: helvaya statü veren tatlandırıcılar. SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 47, 74-88.
• Karademir, Z. (2015). Osmanlı İmparatorluğu’nda şeker üretim ve tüketimi (1500-1700). Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM) Dergisi, 37, 181-218.
• Karavelioğlu, M. A. (2014). Şem’î dîvânı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Koç Acar, G. (2006). Hafîd dîvânı (inceleme-transkripsiyonlu metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kurnaz, C. ve Tatcı, M. (2001). Ümmî dîvân şairleri ve Enverî dîvânı. Ankara: MEB Yayınları.
• Kurt, B. (2017). Remzî dîvânı (inceleme-metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Küçük, S. (t.y.). Bâkî dîvânı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78361/baki-divani.html Erişim tarihi: [17.01.2021].
• Külahlıoğlu, M. (1997). Kadrî hayatı, edebî kişiliği ve Dîvânı’nın transkripsiyonlu metni. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kürt, Z. (2005). XVIII. yy. Dîvân şâiri Halil Nûrî Bey hayatı, eserleri, edebî kişiliği ve Dîvânı’nın tenkitli metni (inceleme-metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Macit, M. (2018). Erzurumlu Zihnî dîvânı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-208572/erzurumlu-zihni-divani.html Erişim tarihi: [17.01.2021].
• Neave, D. L. (1978). Eski İstanbul’da hayat (çev. Osman Öndeş). İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları.
• Ölmez, A. (1996). Behceti Hüseyin Efendi dîvân (hayatı-eserleri ve divanının tenkitli metni). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özdoğan Y. ve Işık N. (2007). Geleneksel Türk mutfağında şerbet. 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (10-15 Eylül 2007) Bildirileri. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 1059-1077.
• Özyıldırım, A. E. (t.y.). Hamdullah Hamdî dîvânı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78375/hamdullah-hamdi-divani.html Erişim tarihi: [17.01.2021].
• Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı tarih deyimleri ve sözlüğü. İstanbul: MEB Yayınları.
• Sürücüoğlu, M. S. ve Özçelik, A. Ö. (2005). Eski Türk besinleri ve yemekleri. Türk mutfak kültürü üzerine araştırmalar. Ankara: Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayınları, 36-38.
• Şahin, E. (1998). Dîvan-ı Necmî (metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şavkay, T. (2000). Osmanlı mutfağı. İstanbul: Şekerbank Yayınları.
• Tanrıbuyurdu, G. (2018). Kalkandelenli Mu’îdî dîvânı. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-215366/kalkandelenli-mu39idi-divani.html Erişim tarihi: [17.01.2021].
• Tarihçemiz. (t.y.). https://www.hacibekir.com/Kurumsal/4257/tarihcemiz Erişim tarihi: [17.01.2021]
• Tarlan, A. N. (1963). Necâtî Beg dîvânı. İstanbul: MEB Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1967). Zâtî dîvânı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Tarlan, A. N. (1992). Ahmet Paşa dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1998). Fuzuli dîvânı şerhi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tez, Z. (2012). Lezzetin tarihi-geçmişten bugüne yiyecek, içecek ve keyif vericiler. İstanbul: Hayykitap Yayınları.
• Tolasa, H. (2001). Ahmet Paşa’nın şiir dünyası. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Üstüner, K. (2007). Divan şiirinde tasavvuf. Ankara: Birleşik Yayınları.
• Üzgör, T. (1985). Fehîm-i Kadîm dîvânı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Varışoğlu, M. C. (1997). Hâtem hayatı, edebî şahsiyeti, divanının tenkitli metni ve incelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yavuz, K. ve Saraç, M. A. Y. (2003). Âşık Paşazade, Osmanoğullarının tarihi. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• Yazar, S. (2006). Seyyid Şerîfî Mehmed Efendî: hayatı, divanı ve hilyesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yekbaş, H. (2005). Hüdâyî-i Kadîm dîvânı (edisyon kritik-metin-inceleme). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yerasimos, M. (2005). 500 yıllık Osmanlı mutfağı. İstanbul: Boyut Yayınları.
• Yılmaz, G. ve Akman, S. (2019). Osmanlıdan günümüze helvalar ve Helva-i Gazi’nin gastronomik değeri. Gastroia: Journal of Gastronomy and Travel Research, 3(3), 462-469.