ТҮРКІ ТІЛДЕРІНЕ ОРТАҚ БАЙЫРҒЫ ТҮБІРЛЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЖӘНЕ СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 4, 1282 - 1294, 15.12.2021

Balkıya Kasım Ahmet Buran

Öz

Бұл мақала лексикалық-семантикалық кеңістікті диахрондық зерттеу болып табылады. Семантикалық өріс дегеніміз – бір түбірден жасалған, бір мағыналық өріске жататын, белгілі бір түбірдің тіл жүйесінде әртүрлі жолмен дамуы нәтижесінде жасалған сөздер. Зерттеу барысында 'ас, көз және көру' түбір сөздері және олардан алынған сөздер құрылымдық талданды. Қазақ тілінде мұндай сөздердің мысалдары ‘көр-еген-дік’ және т. б. етістіктер болып табылады. Қазақ тіліндегі ‘астық, көзде, көреген’ және сол сияқтылар осы тамырлардан алынған сөздердің бөлігі болып табылады. Осы сыныптың көптеген лексемалары әртүрлі аффикстерді қосу арқылы етістіктерді, зат есімдерді және т.б. құра алады. Осылайша, қазақ тіліне немесе басқа түркі диалектілеріне ортақ түркі тамырына баса назар аудара отырып, біз сол түбірдің туынды сөздерін анықтай аламыз.
Бұл зерттеуде жоғарыда аталған сөздердің түркі тілдеріндегі жалпы және әртүрлі мағыналары анықталды, сонымен қатар осы тамырлардан алынған сөздер және олардың түркі тілдерінде қолданылу салалары ұсынылды.

Anahtar Kelimeler

Диахрондық зерттеу, сөзжасам, жалпы түркі тамырлары, туыстық байланыстар, семантика

Kaynakça

• Байтұрсынұлы, А. (1992). Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі. (Baytursınulı, A. (1992). Til tağılımı. Almatı: Ana tili.)
• Баскаков Н. А. (1979). Историко-типологическая морфология тюркских языков. Москва: Наука. (Baskakov, H. A. (1979). İstorniko-tipologiçeskaya morfologiya tyurkskix yazıkov. Moskva: Nawka.)
• Будагов Л.З. (1869-1871). Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. 2 тома. – Спб., 1869-1871 (Budagov, L. E. (1871). Sravnitelınıy slovar turecko-tatarskix nareçiy. 2 toma. Slb.
• Древнетюркский словарь. (1969). – Ленинград: Наука. (Drevnetyurkskiy slovar (1969). Leningrad: Nawka.) Жилкубаева А. (1969). Семантические поле слова АС “ПИЩА” в тюркских языках.// Проблемы этимологии тюркских языках. – Алма-Ата: Наука, 1990. (Jilkubaeva A. (1969). Semantiçeskie pole slova AC “PİŞŞA” v tyurkskix yazıkax. // Problemı etimologii tyurkskix yazıkax. Alma-Ata: Nawka 1990.)
• Жұбанов, Қ (1999). Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым (Jubanov, K. (1999). Kazak tili jönindegi zerttewler. Almatı: Ğılım – 518 B.)
• Кажибеков, Е.З. (1986). Глагольно-именная корреляция гомогенных корней в тюркских языках. Алма-Ата: Наука. – 270 с..(Kajibekov, E. Z. (1986). Glagolno-imennaya korrelyatsiya gomogennıx korney v tyurkskix yazıkax. Alma-Ata: Nawka.)
• Қайдар Ә. (2005). Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алматы: Арын. (Kaydar, Ä. Struktura odnoslojnıx korney i osnov v kazahskom yazıke. Almatı: Arın. 295 b.)
• Қасым, Б. (2001). Ішкі мағыналық құрылым – күрделі сөздердің мағынасын құрастырушы бірліктер. // Абай атындағы АлМУ, Хабаршы. Филол. ғылымдар сериясы. – Алматы, 2001. № 1 (3). – 19-22 б. (Kasım, B. (2001). Işki mağınalık kurılım – kürdeli sözderdin mağınasın kurastıruşı birlikter. Abay atındağı AlMU, Xabarşı. Filol. Ğılımdar ceriyası. Almatı. № 1 (3), s. 19-22)
• Қасым, Б. (2019). Қазақ тілінің сөзжасамы. Қарағанды: Medet Group ЖШС. (Kasım, B. (2019). Kazak tiliniŋ sözjasamı. Karağandı: Medet Group JŞS)
• Қасым, Б. (2021). Когнитивті семантика. Оқу құралы. – Алматы. (Kasım, B. (2021) Kognitivti semantika. Oku kuralı. Almatı.)
• Қасым, Б.Қ. (2010) Күрделі аталым жасалымы: когнитивті-дискурстық ұстаным (Зерттеулер). Алматы: ЖК Волкова А.В. (Kasım, B. K. (2010). Kürdeli atalım jasalımı: kognitivti-diskursktık ustanım (Zerttewler). – Almatı: JK Bolkova A.B.)
• Махпиров, В.У. (1998). Древнетюркская ономастика (источники формирования, особенности функционирования, структурные типы и смысловые модели). Автореф. докт. дисс. – Алматы. (Maxpirov, B. U. (1998). Drevnetturkskaya onomastika (istoçniki formirovaniya, osobennosti funkcioninrovaniya, strukturnıe tipi i smıslovıe modeli). Avtoref. dokt. diss. Almatı.
• Севортян Э.В. (1958). Аффиксы глаголообразование словообразование в азербайджанском языке. – Москва: Восточная литература, 1958. (Sevortyan, E. V. (1958). Affikcı glagodoobrazovanie slovoobrazovanie v azerbaydjanskom yazıke. Moskva: Bostoçnaya literatura.)
• Севортян, Э.В. (1974). Этимологический словарь тюркских языков. – М.: Наука, 1974. (Sevortyan E. V. (1974). Etimologiçeskiy slovar tyurkskix yazıkov. M.: Nawka.)