EYLEM İSTEMİNE GÖRE ÖZNE TÜRÜ YA DA ÖZNE TÜRÜNE GÖRE EYLEM NİTELİĞİ BELİRLENEBİLİR Mİ?

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 1, 57 - 68, 15.03.2022

Kerime Üstünova

Öz

Eylemin gerçekleşebilmesi için ön koşul olan öznenin hem anlamsal hem yapısal niteliği, doğal olarak kurucu rolü üstlenen eylemin / yüklemin istemine göre belirlenir. Eylemin genetiğine kodlanan nitelikleri zenginleştirmek amacıyla biçim birimsel (morfolojik) çatıya da başvurulur; bir başka deyişle eylem, çatı ekleriyle eylem işletimine girebilir. Ayrıca olumsuzluk, zaman, kişi vb. eylem işletme ekleri, eylemin istemini belirlemede etken olacaktır. İstemi belirginleşen eylem, artık yüklem görevini üstlenmeye ve kendine hizmet eden ögeleri etrafına toplamaya yani cümle ya da eylemsi öbeği kurmaya hazırdır. Eylemdeki hareketin sahibi, “yapan, eden, olan, kılan, yaptıran, ettiren, olduran, kıldıran” nitelikli dil biriminin görev adı, öznedir. Özne olma görevi verilen ad ya da zamir, özne durumu eki aracılığıyla yükleme bağlanır. Burada önemli olan, öznenin hangi nitelikli eylemle buluşacağıdır. Öznenin niteliği, ilişki kuracağı yani bağlanması gereken eylemi belirleyeceğinden özne-eylem arasındaki çift başlı ilişkinin ortaya konması, bazı soruların yanıtlanmasıyla netleşecektir.

Anahtar Kelimeler

Yapan özne, eden özne, olan özne, kılan özne, yaptıran özne, ettiren özne, olduran özne, kıldıran özne

Kaynakça

• Aslan Demir, S. (2016). Görünüş kategorisi: Türkmence örneği. Ankara: Grafiker.
• Aydın Özkan, I. (2017). Türkçede istemi artıran biçimbilgisel kategoriler. The Journal Academic Social Science Studies, 60, 183-195.
• Aydın Özkan, I. (1999). Türkçede fiil-tamlayıcı ilişkisi ve fiillerin istem değiştirmesi. Arayışlar-İnsan Bilimleri Araştırmaları, 1, 125-143.
• Darancık, Y. (2017). Dilbilgisinde yönetim, birleşim değeri ve bağımsallık. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 7(1), 118-122.
• Demircan, Ö. (2003). Türk dilinde çatı. İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi fiillerinde isteme göre anlam değişiklikleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Doğan, N. (2014). Çok işlevlilik açısından Türkçe edatların söz dizimsel ve anlam bilimsel yapısı. Dil Araştırmaları, 15, 105-119.
• Doğan, N. (2015). Türkçe sıfatların istem bilgisi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 12(3), 77-90.
• Doğan, N. (2016). İstem sözlükleri ve Türkçe. The Journal of Academic Social Science Studies, 42(III), 251-268.
• Doğan, N. (2017). Türkçe fiillerin anlambilimsel sınıfları. Uluslararası Dil ve Edebiyatta Modernleşme ve Gelenek Sempozyumu, 223-250. Karabük: Karabük Üniversitesi.
• Dursun, S. (2018). Türkçede ettirgen yapılar. Ankara: Grafiker.
• Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde mental fiillerin “istem”e göre anlam değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri, 940-948. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hirik, S. (2018). Rol kuramı ile fiillerin anlambilimsel kategorilerinin ilişkisi: İyi ve kötü prens öyküsü örneği. Türkbilig, 35, 125-142.
• İleri, E. (1997). Türkçedeki fiillerin birleşim değeri. VIII. Uluslararası Türk Dilbilimi Konferansı Bildirileri, 157-165. Ankara.
• Kara, F. (2016). Oldurganlık ve ettirgenlik çatı eklerinin işlevleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(3), 1204-1215.
• Karadoğan, A. (2009). Türkiye Türkçesinde kılınış. Ankara: Divan Kitap.
• Karadoğan, A. ve Hirik, E. (2015). Türkçe fiillerde kılınış türlerinin dil öğretimindeki yeri üzerine. International Journal of Languages’ Education and Teaching, UDES 2015, 48-59.
• Karpuz, H. Ö. (2004). Olma bildiren eylemler için bir terim önerisi: olgan çatı. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, 1673-1683. Ankara: Türk Dil Kurumu: 855 / 1.
• Karpuz, H. Ö. (2009). Türkiye Türkçesindeki eylem çatılarının yeniden yapılandırılması ve yeni terim önerileri. Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu Bildirileri, 651-656. Erzurum: Atatürk Üniversitesi. Kerimoğlu, C. (2014). Genel dilbilime giriş. Ankara: Pegem Akademi.
• Koç, E. (2018). Azerbaycan Türkçesinde fiillerin isteme göre incelenmesi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 22, 73-87.
• Sebzecioğlu, T. (2011). Türkçede özne yükleme. Dil ve Edebiyat Dergisi, 8(1), 15-40.
• Taneri, M. (1996). Türkçe’de istemli / istemsiz- geçişsiz edilgen çatılar ve ağaç şemada zorunlu boğum. X. Dilbilim Kurultayı Bildirileri, 47-66. İzmir: Ege Üniversitesi.
• Uçar, E. F. M. (2017). Çağatay Türkçesinde sıfır biçimbirim. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 7(2), 82-101.
• Uğurlu, M. (2003). Türkiye Türkçesinde “bakış” (“Aspekto Tempora”). Türkbilig, 5, 124-133.
• Üstünova, K. (2020a). Doğa olaylarını anlatan oluş eylemlerinin cümlelerinde öge ekleme, öge çıkarma, öge değiştirme olayları. Dil Araştırmaları, 27, 65-74.
• Üstünova, K. (2020b). Kendi kendine / kendiliğinden olma / oluş bildiren eylemlerin sınıflandırılması üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Ö.8, 1-13.
• Yaylagül, Ö. (2010). Türkiye Türkçesindeki duygu fiilleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(4), 100-111.
• Yaylagül, Ö. (2015). Göstergebilim ve dilbilim. Ankara: Hece.
• Yıldız, H. (2017). Türk dilinde fiillerin semantik sınıflandırılması problemi. Journal of Turkish Language and Literature, 3(1), 337-362.