DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TE BİTİG YUL- VE BİTİG KÖÇÜR- : İSTİNSAH / KOPYA ETMEK EYLEM ÖBEKLERİ ÜZERİNE

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 2, 483 - 502, 15.06.2022

Ceyda Adıyaman

Öz

“İstinsah” sözcüğü Arapça, “kopya” sözcüğü Latince kökenlidir. Bir yazı terimi olarak istinsah / kopya etme genel anlamıyla belge, metin çoğaltma yöntemidir. “Kitap istinsah / kopya etmek” için Dîvânu Lugâti’t-Türk’te bitig yul- ve bitig köçür- eylem öbekleri kullanılmıştır. Bu eylem öbeklerine yazı, yazı malzemeleri ve kitap terimlerini ele alan incelemelerin çoğunda yer verilmemiş veya yalnızca anlamları verilmiştir. Yazma sanatı, baskı teknikleri, çoğaltma yöntemleri, yazınsal ürünler, yazı malzemeleri, kütüphane gibi kavram alanlarıyla ilişkili olan bu eylem öbeklerinin incelenmesi hem ilişkili olduğu bu alanların söz varlığına katkı sağlayacak hem de sözcüklerin anlam genişlemelerini ve geçişlerini belirlemek Türk dil, düşün ve kültürünün bilişsel yapılarının, anlam haritalarının belirlenmesini sağlayacaktır. Bu amaçla bitig yul- ve bitig köçür- eylem öbeklerini oluşturan sözcükler artzamanlı yöntemle incelenerek sözcüklerin yapısı, çok anlamlığı ortaya koyulmuş, eylemlerin istemi durumundaki bitig sözcüğünün eylemlerin anlamına etkisi saptanmıştır. Böylece dilsel betim ve yorumun temelindeki bileşenler ve gerçekleşme biçimleri belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

istinsah, kitap, yazmak, yazı, anlam geçişi

Kaynakça

• Abik, A. D. (1993). 'Alî Şîr Nevâyî'nin risaleleri, Târîh-i enbiyâ ve hükemâ, Târîh-i mülûk-i ’acem, Münşe’ât. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Alyılmaz, C. (2018). Eski Türk Yazıtları'ndan Adana'daki kitap anıtına. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(3), 1428-1443.
• Alyılmaz, S., & Alyılmaz, C. (2010). Ağız bilimi çalışmalarının Türkçe öğretimi açısından önemi. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 45, 7-38.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III indeks. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya; Nuri Yüce (Haz.). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig I-metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (2003). Kutadgu Bilig II- çeviri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (2006). Atebetü'l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Argunşah, M., & Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü'l-Enbiyâ I (Giriş-Metin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1998-1999). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Avcı, N. (2000). İslam dünyasında kütüphaneciliğin doğuşu ve ilk örnekleri (Beytü’l-Hikme’den Daru’l-Hikme’ye). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 5-14.
• Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca din dışı metinlerin karşılaştırmalı söz varlığı . Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydemir, H. (1997). Türkçede ilk seslemdeki yuvarlak ünlülerin nitelikleri üzerine. Árpád Berta with editorial assistance of Edina Horváth (Ed.) .Historical and Linguistic Interaction
• between Inner–Asia and Europe, proceedings of the 39th permanent International Altaistic conference, June 16–21, 1996, içinde (s. 19-30). Szeged, Hungary: Aydın, E. (2011). Uygur Kağanlığı Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Aydın, E. (2012). Orhon Yazıtları. Konya : Kömen Yayınları.
• Azılı, K. (2018). Eski Türkçede bitig adları. Köktürk yazısının okunuşunun 125. yılında Orhun'dan Anadolu'ya uluslararası Türkoloji sempozyumu içinde (s. 270-299). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Azılı, K. (2019). Eski Türklerde mektup / mektuplaşma kavram alanına ait “bitig”ler üzerine bazı düşünceler. Türkbilig, 37, 11-20.
• Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca Gülistan tercümesi (Gramer-Metin-Dizin). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Berta, A. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin...Türk ve Uygur Runik yazıtlarının karşılaştırmalı yayını (Emine Yılmaz, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bilgen, İ. (1989). Dîvânu Luġati't-türk'te söz yapımı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Bodrogligeti, A. (1965). Early Turkish terms connected with book and writing. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 18 (1/2), 93-117.
• Bozkurt, F. (2012). Dîvânü Lugat-it-Türk. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Bozkurt, N., & Kaya, N. (2001). İstinsâh. İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 23, s. 369-371). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Brockelmann, C. (1928). Mitteltürkischer wortschatz. Budapeşt, Leibzig: Otto Harrassowitz.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische grammatik der İslamischen litteratursprachen Mittelasiens. Leiden: E. J. Brill.
• Clauson, S. G. (1960). Sanglax. A Persian guide to the Turkish language by Muhammad Mahdî Xân. London: Facsimile Text.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Dankoff, R., & Kelly, J. (1985). Mahmut el-Kāşгarī: compendium of the Turkic Dialects (Dīvān Lugāt at-Türk), Part III. (Edited and Translated with Introduction and Indices by R. Dankoff in collaboration with J. Kelly), Harvard: Harvard University Press.
• Demirci, Ü. Ö. (2016). Eski Türkçede fiiller. İstanbul: Umuttepe Yayınları.
• Demiriş, B. (2002). Eskiçağ'da yazı araç ve gereçleri. İstanbul: Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları.
• Doerfer, G. (1967). Türkische und Mongolische elemente im Neupersischen, Band III. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Doerfer, G. (1975). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Band IV. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Doğan, İ., & Usta, Z. (2014). Eski Uygur Türkçesi söz varlığı. Ankara: Altınpost Yayınları.
• Eckmann, J., Tezcan, S., & Ata, A. (2014). Nehcü'l-Ferâdîs. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Efendi, M. Â. (2013). Kâmûsu'l-Muhît tercümesi (1-6). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Erbay, F. (2003). Muhammed Bin Ahmedü’z-Zâhid'e ait Çağatayca bir fıkıh kıtabı (inceleme-metin-sözlük). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Ercilasun, A. B. (2014). Kutadgu Bilig grameri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Ercilasun, A. B., & Akkoyunlu, Z. (2018). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti't-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Erol, H. A. (2008). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine anlam değişmeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erünsal, İ. E. (2020), Orta Çağ İslâm dünyasında kitap ve kütüphane. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Esin, E. (1984). "Bitig" ilk devir Türk kitap sanatı. Kemal Çığ'a Armağan içinde (s. 111-126). İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları.
• Gabain, A. v. (1954). Türkische Turfan-Texte VIII. Berlin: Akademie Verlag.
• Gabain, A. v. (1959). Eski Türkçenin yazı dili. (S. S. Paylı, Çev.). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 7, 311-329.
• Gabain, A. v. (1964). Alttürkische scriebkultur und druckerei. Philologiae Turcicae Fundamenta II, 171-191.
• Gabain, A. v. (2007). Eski Türkçenin grameri. (Mehmet Akalın, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ganiyev, F., Ahmet'yanov, R., & Açıkgöz, H. (1997). Tatarca-Türkçe sözlük. Kazan-Moskova: İnsan Yayınevi.
• Genç, R. (1997). Kaşagrlı Mahmud'a göre XI. yüzyılda Türk dünyası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Grönbech, K. (1992). Kuman lehçesi sözlüğü (Codex Cumanicu'un Türkçe Sözlük Dizini) (Prof. Dr. Kemal Aytaç, Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güner, G. (2019). Bedel’i niçin biçeriz? Eski Türkçeden Türkiye Türkçesine üzmek, kesmek ve biçmek fiilleri üzerine artzamanlı semantik bir inceleme. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (TEKE), 8(1), 28-37.
• Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamilton, J. R. (1998). Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası (Ece Korkut-İsmet Birkan, Çev.). Ankara: Simurg Yayınları.
• Hazai, G. (1975). Fragmente eines Uigurischen Blockdruck-Faltbuches. Altorientalische Forschungen, 3, 91-108.
• İsfahânî, R. e. (2015). Müfredât Kur'an kavramları sözlüğü. (Abdulbaki Güneş, Mehmet Yolcu, Çev.). İstanbul: Yarın Yayınları.
• Kaçalin, M. S., & Ölmez, M. (2019). Mahmûd el-Kâşgarî, Dîvânu Lugâti't-Türk. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Kaya, Ö. (1989). Ali Şir Nevâyî Fevâyidü'l-Kiber (inceleme-metin-dizin). (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Kenesbayoğlu, İ. K., & vd. (1984). Kazak Türkçesi sözlüğü. (Hasan Oraltay, Nuri Yüce, Saadet Pınar, Çev..). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur'an tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) giriş-inceleme-metin-dizin. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca - Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lewis, C. T., & Short, C. (1891). Latin dictionary. Oxford: Clarendon Press.
• Mahmud, K. (2008). Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk, tıpkıbasım, Şaban Kurt, (Haz.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Maimaitiali, N. (2013). Kutadgu Bilig'in sözvarlığı açısından açıklamalı sözlüğü. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Makdisi, G. (2018). Ortaçağ'da yüksek öğretim İslâm dünyası ve Hıristiyan Batı. (Ali Hakan Çavuşoğlu, Tuncay Başoğlu, Çev. ve inc. ). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Makdisi, G. (2009). İslâm’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da beşerî bilimler. (Hasan Tuncay Başoğlu, Çev.). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Malov, S. E. (1951). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti. Moskova: Akademii Nauk SSCB.
• Meninski, F. â. (2000). Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae - Arabicae - Persicae = Lexicon Turcico - Arabico - Persicum I-VI. İstanbul: Simurg Yayıncılık.
• Moriyasu, T. (2019). Corpus of the Old Uighur letters from the Eastern Silk Road, Berliner Turfantexte XLVI. Turnhout (Belgium): Brepols Publishers.
• Nadalyaev, B. M., vd. (1969). Drevnetyurkski slovar. Leningrad: Akademii Nauk SSSR.
• Orucov, A., Abdullayev, B., & Rehimzade, N. (2006). Azerbaycan dilinin izahlı lügatı I-IV. Bakü: Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası.
• Ölmez, M. (1997). Eski Türk yazıtlarında yabancı öğeler (2). Türk Dilleri Araşıtmaları, 7, 175-186.
• Ölmez, M. (2015). Orhon-Uygur kağanlığı dönemi Moğolistan'daki eski Türk yazıtları metin-çeviri-sözlük. Ankara: BilgeSu Yayınları.
• Ölmez, M. (2021). En Eski Türkçedeki biti-, bitig ve bitigüçi sözleri kakkında. T. Karaayak.-U. Uzunkaya (Yay. Haz.), Esengü Bitig Doğumunun 60. Yılında Zühal Ölmez Armağanı içinde (s. 619-629). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ölmez, Z. K. (1996). Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin soykütüğü). Ankara: Simurg Yayınları.
• Özertural, Z. (2008). Der Uigurische Manichaismus Manichaica I und III von Albert von Le Coq. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Özönder, S. B. (2002). Eski Türklerde dil ve edebiyat. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (ed.), Türkler Ansiklopedisi içinde (C. 3, s. 481-501). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Özyetgin, A. M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiglerin dil ve üslûp incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Peasonen, H. (1950). Çuvaş sözlüğü. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• Poppe, N. (1960). Vergleichende grammatik der Altaischen sprachen Teil 1: Vergleichende Lautlehre. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Rachmati, R. (1936). Türkische Turfan-Texte VII. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften.
• Radloff, V. (1899). Opıt slovarya Tyurkskih nareçiy Tom 2 Çast 2. St. Peterburg: İmperatorskiy Akademii Nauk.
• Rasanen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Róna-Tas, A., & Berta, Á. (2011). West Old Turkic: Turkic loanwords in Hungarian I. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Róna-Tas A. (1965). Some notes on the terminology of Mongolian writing. Acta Oriantalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 18(1/2), 119-147.
• Sami, Ş. (2015). Kamus-ı Türkî. (Paşa Yavuzarslan, Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches wörterbuch der Türkischen sprache. Kraków: Księgarnia Akademicka.
• Starostin, S. A., Dybo, A. V., & Mudrak, O. A. (2003). Etymological dictionary of the Altaic languages. Leiden-Boston: E. J. Brill.
• Starr, S. F. (2021). Kayıp aydınlanma (Arap fetihlerinden Timur'a Orta Asya'nın altın çağı) (Y. S. İnanç, Çev.). İstanbul: Kronik Yayınları.
• Şirin, H. (2004). Türkçede yaz- "yazı yazmak" fiili üzerine. Türk Dili, 634, 563-571.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taş, İ. (2009). Kutadgu Bilig'de söz yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (1990, Haziran). Bilin bakalım yazı yazmak nereden geliyor?, Tarih ve Toplum, 78, 10-13.
• Tekin, Ş. (1991, Nisan). Tekinler yanıtlaşıyorlar, Tarih ve Toplum, 88, 9-12.
• Tekin, Ş. (1991, Ekim). Engüri karyesinde ulemadan Talât Efendiye son cevabımızdır, Tarih ve Toplum, 15-16.
• Tekin, Ş. (2001). İştikakçının köşesi. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tekin, Ş. (2015). Eski Türklerde yazı, kâğıt, kitap ve kâğıt damgaları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tekin, Ş. (2019). Maytrısimit. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1991, Ocak), Yazı yazmak günah işlemek değildir, Tarih ve Toplum, 85, 22-24.
• Tekin, T. (1991, Haziran). Yazı yazmak ve yanılmak üzerine, Tarih ve Toplum, 90, 9-14.
• Tekin, T. (1992, Ocak). Senedi batıl olur batıl olan davanın, Tarih ve Toplum, 97, 9-11.
• Tekin, T. (1994). Türkoloji eleştirileri. Ankara: Doruk Yayınları.
• Tekin, T. (2013a). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2013b). On the history of the labial vowel shifts in Tatar and Bashkır. E.Yılmaz, & N. Demir (Yay. Haz.). Makaleler 3 içinde (s. 281-290). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2013). Türk dillerinde önseste y- türemesi. E.Yılmaz, & N. Demir (Haz.). Makaleler 1 içinde (s. 257-272). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z., & Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tezcan, S. (1981). Kutadgu Bilig dizini üzerine. Türk Tarih Kurumu Belleten, XLV/2( 178), 23-78.
• Tezcan, S. (1994). En eski Türk dili ve yazını. Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe içinde (s. 271-324). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tokyürek, H. (2018). Xuanzang biyografisindeki Çince sözlerin sınıflandırılması. Dil Araştırmaları, 23. 123-157.
• Toparlı, R., Vural, H., & Karaatlı, R. (2014). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tuguşeva, L. Y. (1991). Uygurskaya Versiya Biografii Syuan'-tzana . Moskva: Akademiya Nauk SSSR Instituta Vostokovedeniya.
• Tuzcu, K. (2017). İslam dünyasında kitap kavramı ve yazma metodolojisinin oluşması, NÜSHA, 44, 1-16.
• Uçar, E. (2017). Altun Yaruk Sudur: VIII. Tegzinç, Yüce Sarasvatī (XV. Bölök, II. Kısım). Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6(12), 100-151.
• Uçar, E. (2021). Ongi Yazıtındaki (batı yüzü, 3. satır) YwLwq (=yuluq) üzerine. Türkbilig, 41, 11-26.
• Uçar, E., & Yener, M. L. (2012). Eski Türkçede ilk hecedeki yuvarlak ünlüler meselesi ve Dîvânu Lugât-it Türk. Journal of World of Turks Zeitschrift für die Welt der Türken, 2(4), 203-212.
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü . Konya: Eğitim Kitabevi.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Akademie der Wissenschaften.
• Yıldız, N. (2021). Eskiçağda yazı malzemeleri ve kitabın oluşumu. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız sözlüğü (A. Taymas Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü'l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.