HAREZM TÜRKÇESİ KURAN TERCÜMESİ’NDE ARAPÇA FÜLK ‘GEMİ’ KELİMESİNE VERİLEN ANLAMLAR

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 3, 921 - 941, 15.09.2022

Mustafa Argunşah

Öz

Harezm Türkçesi Dönemi’ne ait dil yadigârları diğer dönemlere nazaran azdır. Son dönemde İran’ın Meşhed şehrinde, Astan-ı Kuds-i Razayi Kütüphanesinde bu tarihî lehçeyle yazılan üç Kuran tercümesi tespit edilmiştir. Bunların içerisinde 293 numaralı tercüme diğerlerinden farklıdır. Daha eski bir tercüme metinden istinsah edilen bu eser, birçok yerde tarihî lehçelerde kullanılan yeni kelimeler eklenerek zenginleştirilmiştir. Ayrıca kelimelerin ve eklerin Harezm ağızlarındaki varyantları da eklenmiş, eser kısmen karşılaştırmalı gramer kitabı hâline getirilmiştir.
Eserin istinsah edildiği kaynak nüshada Arapça fülk kelimesine Türkçe karşılık olarak yalnız kimi ‘gemi’ kelimesi verilmişken büyük bir kelime hazinesine sahip olan ve Türkçenin tarihî lehçelerini çok iyi bilen müstensih/müellif, hazırladığı bu nüshada kelimenin hem Harezm ağızlarındaki farklı kullanımı olan kemi hem de tarihî lehçelerde kullanılan çüng, kerāp ve cihāz karşılıklarını eklemiştir. Bu makalede, Şimşek tarafından 2019 yılında yayımlanan kitapta yanlış okunup sözlükte anlamlandırılmadan bırakılan bu üç kelime araştırılmış, tarihî ve çağdaş lehçelerden tanıklanmış, kökenleri ve anlamları üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi, Kuran tercümesi, çüng, kerāp, cihāz

Kaynakça

• Altınışık, M. E. (2019). Türk halk bilimi araştırmalarında cönkler (biçim ve içerik). (Yayımlanmamış doktora tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Argunşah, M. (2019). Harezm Türkçesiyle yapılan Kur'an çevirisinin beş nüshası. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(2), 654-698.
• Ata, A. (2004). Türkçe ilk Kur’an tercümesi (Rylands nüshası) (giriş-metin-notlar-dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli büyük Türkçe sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Bayur, H. (1987). Hindistan tarihi. C. 3, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Brandwajn, R. (1952). La langue et l’esthétique de proudhon. Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Naukowe. Caferoğlu, A. (1931). Abu – Hayyân, Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrak. İstanbul: Türkiyat Enstitüsü Yayınları.
• Çağatay, S. (1976). Altay Türkleri’nde kıyamet anlayışı. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C. IV, Ankara, s. 79-83.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe sözlük. 5 C. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Çulha, T. (2006). Karaycanın kısa sözvarlığı (Karayca-Türkçe kısa sözlük). İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Dankoff, R. (2008). Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi okuma sözlüğü. (Katkılarla İngilizceden çeviren: Semih Tezcan). İstanbul: Yapı ve Kredi Yayınları.
• Dihhodâ, A. (1971). Lugat-nâma. C. 5. Tehran: Tehran Universty.
• Doerfer, G. (1967). Türkische und Mongolische elemente im Neupersischen. C. III. Wiesbaden: Franz Steiner. Duymaz, A. (2016). Sözün yazılaşması yazının sözleşmesi: cönkler. Milli Folklor Dergisi, 14(111), 14-27.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî (2000): İbni Battûta seyahatnamesi. (Çeviri, inceleme ve notlar: A. Sait Aykut), C. 1, İstanbul: Yapı ve Kredi Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erol, B. G. (2012). Memlûklular zamanında kullanılan gemiler. ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 3/6, 175-195.
• Garkavets, A. N. (2010). Kıpçakskiy slovar’. Almatı: Baur-Kasean.
• Gökyay, O. Ş. (1993). Cönk. İslam Ansiklopedisi (C. 8, ss. 73-75). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Gürsoy-Naskali, E. – Duranlı, M. (1999): Altayca-Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy-Naskali, E. vd. (2007). Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Harva, U. (1938). Die religlösen vorstellungen der altaischen völker. Helsinki: Ak Scientarium Fennica.
• Houtsma, M. T. (1894). Ein Türkisch-Arabisches glossar. Leiden: E. J. Brill.
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyāzī, Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kahane, H. – Kahane, R. - Tietze, A. (1988). The lingua Franca in the levant. İstanbul: ABC Yayınları. Karahan, O. vd. (2011). Dobruca Kırımtatar ağzı sözlüğü 1, Köstence. Kayalık Şahin, D. (2015). Cönk terimi ve cönkler üzerine bir bibliyografya denemesi. Turkish Studies, 10/12, 709-726.
• Koz, S. (1977). Cönk. Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi, C. 2. İstanbul: Dergâh Yayınları: 83-85.
• Köksal, M. F. (2017). Divan şiiri-cönk ilişkisi ve ‘cönk’ redifli gazeller. SEFAD, 37, 247-290. Mehmed bin Ömer el-Halebî, Ferec bade’ş-şidde (yazma). Süleymaniye Kütüphanesi Murat Molla Kitaplığı, nu. 1173.
• Meninski, F. M. (1680). Thesaurus linguarum orientalium Turcicae, Arabicae, Persicae. C. I. Viennea.
• Meninski, F. M. (2000). Thesaurus linguarum orientalium Turcicae, Arabicae. Persicae. C. III. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Mütercim Âsım Efendi (2000). Burhân-ı katı. (haz. Mürsel Öztürk, Derya Örs), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özön, M. N. (1970). Büyük Türk sözlüğü. C.1. İstanbul: Hayat Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. C. 3, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Radloff, W. (1960). Versuch eines wörterbuches der Türk-dialecte. zweiter band. Netherlands: Mouton & Co.
• Rahimi, F. (2018). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. 2 cilt. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Redhouse, S. J. W. (1890). A Turkish and English lexicon, Constantinople.
• Ryumina-Sırkaşeva, L. T. ve Kuçigaşeva, N. A. (2000). Teleüt ağzı sözlüğü. çev. Ş. H. Akalın – C. Turgunbayev), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sağol, G. (1993). An Inter-linear translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish. part I: Introduction and Text). Harvard University.
• Sakaoğlu, S. (1986). Cönklerin kültür tarihimizdeki yeri. Fırat Havzası Yazma Eserler Sempozyumu, Elazığ, 219-226. Sona, İ. (2016). Yazılı kaynaklarda kültürel hafıza cönkler. Millî Folklor, 14(111), 75-86.
• Steingass, F. (1984): A Comprehensive Persian-English dictionary, 7. bs., Londra: İran University Press. Şeyh Süleyman Efendi-i Buharî (1298). Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân tercümesi (Meşhed nüshası [293 No.], giriş – metin – dizin). I. cilt: metin, II. cilt: dizin. Ankara: Akçağ Yayınları. Şükün, Z. (1984). Farsça-Türkçe lûgat, gencinei güftar, ferhengi Ziya. 3 C. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı. C. 1. İstanbul-Wien: Simurg.
• Toparlı, R. vd. (2000). Kitâb-ı mecmû-ı tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tören H. (2001). Alî Şîr Nevâyî, Sedd-i İskenderî (inceleme-metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tuğlacı, P. (1985). Okyanus ansiklopedik sözlük. 8. bs. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Tulum, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı. Birinci kitap: Meninski’nin Thesaurus’u ve XVII. yüzyıl İstanbul Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tural, G. (2015). Emīr Niẓāmu’d-dīn ʿAlī Şēr-i Nevāyī, Sebʿa-yi seyyār (giriş-metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk, V. (2017). Ali Şir Nevâyî, Nazmü’l-cevâhir. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Uraz, M. (1977). Cönkler ve Sefineler. Türk Folklor Araştırmaları, 17/337, 8057-8059. Ülkütaşır, M. Ş. (1967). Halk edebiyatı araştırmalarında cönklerin değeri. Türk Kültürü, 60, 906-908.
• Ünlü, S. (2018). Karahanlı Türkçesi ilk Türkçe satır-altı Kur’an tercümesi Tiem – 73. 6-7 Cilt. Konya: Selçuklu Belediyesi Yayınları (=TİEM) Yavuz, O. (1988). Türk edebiyatında cönkler, hususiyetleri ve dili. Türk Dünyası Araştırmaları, 54, 117-131. Yıldırım, D. (2013). Elyazması bir kitap türü: cönk / cöng (kayıp Saraybosna cöngü bağlamında). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Yihao, Q. (2012). Jung (䑸 zūng）’cönk’ gemi üzerine (13.-15. yüzyıllardaki batı yazmalarında görülen ‘jung’ terimi üzerine. (çev. Zemire Gulcalı). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19/2, 135-147.
• Zajaczkowski, A. (1958). Słownik Arabsko-Kipczacki z okresu państwa Mamelouckiego Bulġat al- Muştāq fī luġat at-Turk wa’l Qifçāq, Warszawa: Państwowe wydawnictwo Naukowe.
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/M%C3%BC'min-suresi/4212/79-81-ayet-tefsiri
• https://www.nisanyansozluk.com.