DOĞU SAHASI TARİHÎ TÜRK YAZI DİLLERİNDE EŞ ANLAMLILIK ÇERÇEVESİNDE “CÖMERTLİK” KAVRAMI

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 3, 942 - 959, 15.09.2022

Sümeyra Alan

Öz

Tarih boyunca Türkler gerek benimsedikleri dinlerin gerekse belirli oluşumların etkisiyle iyilik, yardımlaşma, cömertlik vb. gibi olumlu kavramları benimsemeye ve hayatlarında uygulamaya çalışmışlardır. Bunun neticesinde konuşulan dil olan Türkçe, zaman içinde bu kavramsal alanlar açısından zengin bir oluşuma sahip olmuştur. Bu olumlu kavramlar arasında bulunan ve çalışmamızın konusunu oluşturan cömertlik kavramı devletin üst yönetiminde bulunan hükümdarlar arasında dahi önemli bir yer tutmuştur. Yöneticiler, İslamiyet’ten önceki ve sonraki dönemlerde gerek sosyal devlet anlayışı gerekse tanrısal vasfın bir yansıması olarak cömertlik kavramına önem vermiş fakir halklı zengin kılmış, çıplak halkı giydirmiş, aç halkı doyurmuşlardır. Bu çalışma; bir ifadenin birden fazla kelimeyle anlatılabildiği bir dil olan Türkçede, tarihsel dönemlerinden itibaren kullanılagelen ‘cömertlik’ kavramı ve bu kavramla aynı anlamda kullanılan diğer ifadeleri tespit etmek ve morfolojik ve semantik açıdan değerlendirmek üzere hazırlanmıştır. Elde edilen ifadeler tarihî dönemlere göre sıralanmış, ifadelerin geçtiği yerler referanslandırılmış ve örneklendirilmiştir. Madde başı alınan kelimelerinin etimolojileri için gerekli etimolojik sözlüklere başvurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Doğu sahası tarihî Türk yazı dilleri, cömertlik, söz varlığı, etimoloji

Kaynakça

• AH= Arat, R. R. (2006). Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki, Atebetü’l Hakayık. 3. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AKDTYK. TDK Yay. 142.)
• Andol, C. (1991). Türk-İslâm medeniyetinde ahilik kültürü ve fütüvvetnâmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Arh.= Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• BD= Yücel, B. (1995). Bâbür Dîvânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. (AKDTY. AKM Yay. 81.)
• BT II= Röhrborn, K. (1971-1972). Eine uigurische Totenmesse. Text, Übersetzung, Kommentar. Berlin. (Deutsche AdW zu Berlin. ZAGA. SGKAO. 4. BT. 2.)
• BT XXV= Wilkens, J. (2007). Das Buch von der Sündentilgung Teil 1 - Teil 2. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig.
• BT XXVI= Kasai, Y. (2008). Die uigurischen buddhistischen Kolophone. Turnhout: Brepols.
• BT XXXIII= Oda, J. (2010). A Study of Buddhist Sutra Called Säkiz yükmäk yaruq or Säkiz törülgin yarumış yaltrımış in Old Turkic. Hozokan, Kyoto.
• BV= Türkay, K. (1988). Bedāyi‘u’l-Vasaṭ (İnceleme-Metin-Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÇBH= Elmalı, M. (2013). Çaştanı Bey Hikayesi’ne ait yeni belgeler. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 48, 47-62.
• DKPAM= Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathaavadānamālā. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AKDTYK. TDK Yay. 1186.)
• DLT= Atalay, B. (1985-1986). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I - IV. Ankara: Türk
• Tarih Kurumu Basımevi. (TDK Yay. 521).
• DTS= Nadalyayev V. M. vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk.
• ED= Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford at the Clarendon Press.
• ETS= Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbası. (TDK Yay. 260).
• FK= Kaya, Ö. (1989). Ali Şír Nevāyí, Fevāyidü’l-Kiber (İnceleme-Metin-Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gölpınarlı, A. (2011). İslam ve Türk illerinde fütüvvet teşkilatı. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası, Akademik Yayınlar. (Yayın No: 2011/23).
• GT= Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca Gülistan tercümesi (Gramer-Metin-Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• HKT= Sağol, G. (1993). Harezm Türkçesi satır arası Kur’an tercümesi (Giriş-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• HŞ= Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb'un Husrev ü Şirin'i ve dil hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AKDTYK. TDK Yay. 573)
• Karasoy, Y. (2003). Ahi kelimesi ve Türk kültüründe ahilik. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 14, 1-23.
• KB= Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I. (Metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (TDK Yay. 458.)
• Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig II. (Tercüme). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. (TTK Bas. 20.)
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III. (İndex). (İndexi neşre hazırlayanlar: K. Eraslan- O. F. Sertkaya- N. Yüce. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. (TKAE Yay. 47, Seri IV, Sayı A12.)
• KE= Ata, A. (1997). Nāṣirü’d-dīn bin Burhānü’d-dīn Rabġūzī, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) I. (Giriş-Metin-Tıpkıbasım) II. (Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AKDTYK. TDK Yay. 681/I-II.)
• Man III= Le Coq, A. von (1922). Türkische Manichaica Aus Chotscho III. Verlag der Akademie der Wissenchaften, Berlin.
• ME= Yüce, N. (2014). Ebul Kasım Carullah Mahmud bin Omar bin Muhammed bin Ahmed ez-Zamahşeri el-Hvarizmi, Muḳaddimetü’l Edeb: Harizmi Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. 3. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AKDTYK. TDK Yay. 535.)
• MK= Kargı Ölmez, Z. (1993). Mahbūbü’l-Kulūb (Metin-Gramer-Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• MM= Şeyḫ Şeref Ḫˇāce (2006). Mu‘înü’l-Mürîd (Transkripsiyonlu Metin-Dizin-Tıpkıbasım). A. F. Karamanlıoğlu (haz.). İstanbul: Beşir Kitabevi.
• Mytr= Tekin, Ş. (1976). Uygurca metinler II. Maytrısimit, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları: 263.
• NF= Eckmann, J. (2014). Maģmūd bin ‘Alí, Nehcü’l-Ferādís, Uştmaĥlarnŋ Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) (Yay. Hamza Zülfikar, Semih Tezcan), (Dizin-Sözlük: Aysu Ata), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AKDTYK. TDK Yay. 518.)
• Orkun, H. N. (1987). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınlan. (AKDTYK. TDK Yay. 529).
• PDP= Malov, S. (1951). Pamyatniki Drevnetyurskoy Pismennosti. Leningrad: İzdatel’stovo Akademii Nauk SSSR.
• Sancaklı, S. (2010). Ahilik ahlâkının oluşumunda hadislerin etkisi. İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1, 1-28.
• SP= Boeschoten, H. E. ve O’Kane, J. (2015). Al-Rabghūzī: The Stories of the Prophets, Qiṣaṣ al-Anbiyāʼ, An Eastern Turkish Version (Second Edition), Brill, Leiden-Boston, Vol. I: Text Edition, XXXI+706 pp. Vol. II: Translation, IX+687.
• Suv III= Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk III.kKitap (5. Bölüm), (Suvarnaphâsûtra), Ankara. (Türk Dilleri Araştırma Dizisi. 1.)
• Suv IV= Tokyürek, H. (2015). Altun Yaruk IV. tezginç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Kayseri: Laçin Yayınevi Dizgi Baskı.
• Suv V= Uçar, E. (2009). Altun Yaruk V. kitap. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Suv VI= Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur VI. kitap, Karşılaştırmalı Metin Yayını. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AKDTYK. TDK Yay. 1051.)
• Suv IX= Uçar, E. (2013). Uygurca Altun Yaruk Sudur IX. Tegzinç. Diplomatik Neşir Usûlüyle Yayını Tercüme Açıklamalar ve Dizin, İzmir: Dinazor Kitabevi Yayınları.
• ŞHD= Karasoy, Y. (1989). Şiban Han divânı (İnceleme-Metin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AKDTYK. TDK Yay. 614.)
• TMEN II= Doerfer, G. (1965). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. Unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. 2. Türkische Elemente im Neupersischen: alif bis tā. Wiesbaden. (Akademie der Wissenschaften und der Literatur [Mainz]. Veröffentlichungen der Orientalischen Kommission. 19.)
• Tokay, Y. (2017). Kitap Tanıtım ve değerlendirme -Kutb'un Husrav u Şîrîn'i dizin. International Journal of Language Academy, 5, 436-450.
• Tokyürek, H. (2013). Eski Uygur Türkçesinde “köŋül” sözü. Bilig. 66, 247-272.
• TT III= Bang, W. ve Gabain, A. von (1930). Türkische Turfan-Texte. III. Der große Hymnus auf Mani. Berlin. (SPAW. Phil.-hist. Kl. 1930:13, 183-211.) [Tıpkıbasım: SEDTF 2, 51-79]
• Türk Dil Kurumu (1998). Türkçe sözlük. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Uig III= Müller, F. W. K. (1922). Uigurica III. Uigurische Avadāna-Bruchstücke (I-VIII). Berlin: (AKPAW. Phil.-hist., 1920, 2).
• UW= Röhrborn, K. (1977). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung 1: a – agrıg, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. Ünlü, S. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• VEWT= Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuches der Türksprachen. 2. Wortregister. Zusammengestellt von István Kecskméti. Helsinki. (Lexica Societatis Fenno-Ugricae. 17, 1.)
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, (Altuigurisch–Deutsch–Türkisch) / Eski Uygurcanın El Sözlüğü, (Eski Uygurca–Almanca–Türkçe), Akademie der Wissenschaften zu Göttingen (Hrsg.).