DEDE KORKUT HİKÂYELERİ’NDEKİ “ÖL-” FİİLİNİN EŞ DİZİMLİLİK VE SEMANTİK PROZODİ YÖNÜNDEN BİLGİSAYARLI DİL BİLİM YÖNTEMLERİ İLE İNCELENMESİ

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 3, 960 - 980, 15.09.2022

Yasemin Kubilay Meriç Güven

Öz

Eş dizimli yapıların anlam ilişkilerinden doğan anlam biçimine semantik prozodi denir. Semantik prozodi (anlam vezni/anlam ezgisi/anlamsal bürün) kavramı eş dizimlilik kavramı ile yakından ilişkilidir. Semantik prozodi, bir sözcüğün eş dizimli olduğu sözcüklerle münasebetinde kazandığı çoğu kez olumsuz, bazı kez olumlu ve bazı kez de etkisiz (nötr) anlam özelliğidir. “Eş Dizimlilik” ve “Semantik Prozodi” konusunda Türkçede tarihî dönem metinleri ile ilgili çalışmalar fazla değildir. Gerek Türkçenin tarihî dönemleri ile ilgili eş dizimlilik çalışmalarının azlığı, gerek dilsel fenomenlerin dil bilim yöntemlerinden yararlanılarak incelenmesinin olanaklı olması bizi eş dizimlilik ve semantik prozodi konusunu hesaplamalı perspektifle inceleyen bir çalışma yapmaya sevk etmiştir. Araştırmamızda tarihî Türkçe ile yazılmış eserlerde de eş dizimliliğin ve semantik prozodinin tespiti için münasip sözcük hazinesinin mevcut olduğu görülmüştür. Bilişim teknolojileri alanındaki gelişmelere bağlı olarak dillerin istatistiksel ve kural tabanlı bilgisayarlı dil bilim yöntemleriyle incelenmesi ve çözümlenmesi olanaklı hale geldiği için “Eş Dizimlilik” konusu günümüzde artık bilgisayar destekli çalışmalarla yürütülmektedir. Bu itibarla arayüze eşlemeye uygun zengin semantik kavramsal-yönelimsel eş dizimli verilere sahip Dede Korkut Hikâyeleri’nde öl- fiilinin eş dizimlilik ve semantik prozodi açısından bilgisayarlı modelleme yöntemleri ile incelenmesi çalışmamızda esas alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut Hikâyeleri, bilgisayarlı dil bilim, eş dizimlilik, semantik prozodi, anlam haritası

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. vd. (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akın, C. (2020). Cengiz Aytmatov’un birinçi mugalim adlı eserinin bağlam-eş dizim-sıklık sözlükleri. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Aksan, D. (1999). Anlambilim. Ankara: Engin Yayınevi.
• Ayabakan İpek, M. (2019). Türkçe Sözlük’te eş dizimli ögelerin sunumu ve görünümleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çalışkan, N. (2014). Yüksek sıklıktaki adlar: zaman kelime birimi üzerine derlem temelli bir inceleme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eken, N. T. (2016). Eş dizimlerin saptanmasına ve betimlenmesine yönelik kuram ve yaklaşımlar. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(33), 28-47.
• Karaoğlan, B. ve Kumova, S. (2016). Türkiye Türkçesinde eş dizimlerin istatistiksel yöntemle belirlenmesi. Bilig Dergisi, 78(Yaz), 253-286.
• Nesselhauf, N. (2005). Collocations in a learner corpus. John Benjamins Publishing.
• Özçelik, S. (2016). Dede Korkut-Dresden nüshası- metin, dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özçelik, S. (2021). Dede Korkut -Günbed yazması- Kazan Bey Oğuznamesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özkan, B. (2007). Türkiye Türkçesinde belirteçlerin fiillerle birliktelik kullanımları ve eş dizimliliği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özkan, B. (2020). Türkiye Türkçesinde ön adlarla adların birliktelik kullanımı ve eş dizimi sözlüğü-derlem tabanlı bir uygulama. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Partington, A. (1998). Patterns and meanings. Amsterdam: John Benjamins.
• Pilten Ufuk, Ş. (2020) Orhon Yazıtları’nı farklı bir açıdan okumak: al- ve baz kıl- fiilleri üzerine bir anlam vezni çözümlemesi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 17 (3), 473-483.
• Sankur, B. (2006). Otomatik dil sınıflandırma ve Türkçe bilişim dili. Bilgisayar Destekli Dil Bilimi Çalıştayı Bildirileri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sel, P. (2020). Runik harfli metinlerde eş dizimlilik. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sinclair, J. (1991). Corpus, concordance, collocation. Oxford: Oxford University Press.
• Spohr, D. (2005). A description logic approach to modeling collocations. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Universität Stuttgart Institut für Maschinelle Sprachverarbeitung.
• Stubbs, M. (1996). Text and corpus linguistics. Blackwell.
• Tutin, A. (2009). For an extended efinition of lexical collocations. HAL Archives, 1453-1460.
• https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00371418
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dil bilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.