KAZAK TÜRKÇESİNDE DUYGU FİİLLERİ

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 3, 991 - 1016, 15.09.2022

Muhammed Ali İ. Fakirullahoğlu

Öz

Duygular zihinde anlamlandırılır, dil vasıtasıyla ifade edilir. Duygu fiilleri, karmaşık bilişsel süreçlerle algıladığımız duyumların söz varlığındaki dil bilimsel karşılığıdır. Duygu fiillerinin semantik rollerini, iç anlamsal değerlerini belirlemek için fiilleri belirli ölçütlere göre sınıflandırmak gerekmektedir. Duygu fiilleri sınıflandırılırken genel anlamları yanında morfolojik ve etimolojik yapıları üzerinde ayrıca durulmalıdır. Bu çalışmada, Kazak Türkçesinde duygu fiillerinin semantik açıdan sınıflandırılması ve etimolojik bakımından incelenmesi ele alınmıştır. Kazahsko-Russkiy Slovar (Kazakça-Rusça Sözlük) adlı eserin taranmasıyla tespit edilen toplam 139 duygu fiili, on bir başlıkta tasnif edilerek semantik özellikleri üzerinde durulmuştur. Yapılan çalışmayla Kazak Türkçesi ile Eski Türkçede müşterek olan fiillerin bir kısmında gerek yapı ve gerekse anlam bakımından önemli benzerlikler belirlenmiştir. Fiillerin Eski Türkçedeki kullanımları, çağdaş Kazak Türkçesindeki biçimleriyle karşılaştırılmış, tarihi süreçteki anlamsal ve yapısal değişimler ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk dili, Kazak Türkçesi, duygu fiilleri, etimoloji, anlam bilim

Kaynakça

• Acar, E. (2019). Codex Cumanicus’ta bulunan mental fiillerin günümüz Anadolu ağızlarındaki kullanımları üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(3), 1276-1292.
• Ahmetyanov, R. G. (2015). Êtimologičeskiy slovar Tatarskovo yazıka: Tom I-II. Kazan: Megarif-Bakıt.
• Alan, İ. ve Özeren, M. (2018). Kırgız Türkçesinde mental fiiller. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (61), 203-224. https://doi.org/10.14222/Turkiyat3778
• Altun, H. (2015). Arapça alıntı kelimelerin Kazak Türkçesine uyarlanması. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, 22(22), 167-201.
• Alyılmaz, S. (2018). Türkçe öğretiminde hedef kitlenin / “öğrenen”in önemi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(4), 2452-2463.
• Alyılmaz, S. ve Alyılmaz, C. (2018). Ağız bilimi çalışmalarının türkçe öğretimi açısından önemi. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 45, 1-34.
• Anderson, J. M. (1971). The grammar of case: towards a localistic theory. Cambridge Universty Press.
• Arnold, M. B. (1960). Emotion and personality. Columbia University Press.
• Atalay, B. (1999). Kâşgarlı Mahmud-Divânü Lûgât-it-Türk. Dizin, Ankara: TDK Yay.
• Ayan, E. ve Türkdil, Y. (2014). Anlam bilimi açısından Kazak Türkçesinde görme duyu fiilleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(35), 26-41.
• Ayan, E. ve Türkdil, Y. (2015). Kazak Türkçesinde dokunma duyu fiilleri ve anlam zenginliği. Turkish Studies 10(4), 95-114.
• Aydın E., Alimov R., Yıldırım, F., (2013). Yenisey-Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig. Ankara: BilgeSu.
• Baskakov, N. A. (1972). Diyalekt kumandinetsev-kumandı kiji. Nauka.
• Bayraktar, F. S. (2017). Bulgarca sözlüğünde yer alan mental fiiller üzerine. XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı. 25-28 Eylül 2017, Bükreş, Romanya, 458-466.
• Biber, D., Johansson, S., Leech, G., Conrad, S. ve Finegan, E. (1999). Grammar of spoken and written English. London: Longman.
• Biray, N. (2007). Kazak Şivesi ve Denizli ağzında kök hâlindeki benzer idrak fiillerinde anlam farklılaşmaları. Denizli: Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler II: 307-314.
• Blagova, G. F., Dıbo, A. V. & Rassadin, V. İ. (1997). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvy “k”, “ḳ”. Rossijskaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya.
• Blagova, G. F. (2000). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov. Obščetjurkskie i mežtjurkskie leksičeskije osnavı na bukvy “k”. Rossijskaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya.
• Buran, A. ve Alkaya, E. (2019). Kazak Türkçesi. A. Buran ve M., M. Tulum. (Ed.), Çağdaş Türk yazı dilleri II (s. 104-139) içinde. T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Carver, C. S., ve Scheier, M. F. (1990). Origins and functions of positive and negative affect: A control-process view. Psychological Review, 97(1), 19-35. https://doi.org/10.1037/0033-295X.97.1.19
• Clauson, S. G. (1972). An etimological dictionary of pre-thirteenth century Turkısh. Oxford University, London.
• Clauson, S. G. (2007). Türkçede sekizinci yüzyıldan önce kullanılan ekler. (çev: Uluhan Özalan), Dil Araştırmaları Dergisi, 1(1), 185-196.
• Coşkun, M. V. (2017). Özbek Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Crooks, R. L., ve Stein, J. (1991). Psychology science: Behavior and life. Forth Worth: Holt, Rinehart and Winston.
• Cüceloğlu, D. (2012). Üç farklı kültürde yüz ifadeleri ile bildirişim. Psikoloji Çalışmaları, 6(0), 49-112. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iupcd/issue/25044/264400
• Devellioğlu, F. (1978). Osmanlıca- Türkçe ansiklopedik lügat. Ankara: Doğuş Matbaası.
• Dıbo, A. V. (2003). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov. obščetjurkskie i mežtjurkskie leksičeskije osnavı na bukvy “l”, “m”, “n”, “p”, “s”. Rossijskaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya.
• Doğan, L. ve Erdin C. (2021). Gagauz Türkçesinde mental fiiller. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 9(2), 191-221.
• Ercilasun, A. B. (1995). Kâşgarlı Mahmud’da “-sâ-/-sê-” eki, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: 1995/I, S: 521, s. 449-455.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. Wiesbaden.
• Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde mental fiillerin isteme göre anlam değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri 1, 939-949, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Fakirullahoğlu, M. A. İ. (2016). Kırgız Türkçesinde duygu fiilleri. Yayımlanmamış Doktora tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Fakirullahoğlu, M. A. İ. (2021). Kırgız Türkçesinde duygu fiillerinin semantik yapısı ve etimolojisi üzerine bir inceleme. Turkish Studies-Language, 16(4), 2281-2302. https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.52739
• Fillmore, C. J. (1971). Some problems for case grammar. In O'Brien, R. J. (ed.), Report of the twenty-second annual round table meeting on linguistics and language study. Washington, D.C.: Georgetown University Press.
• Frijda, N. H. (1986). The emotions. Cambridge University Press.
• Frijda, N. H. (1988). The laws of emotions. American Psychologist, 43(5), 349-358. https://doi.org/10.1037/0003-066X.43.5.349
• Gabain, A. V. (2003). Eski Türkçenin grameri. (çev: Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yay.
• García-Miguel, M. J. ve Albertuz, F. J. (2005). Verbs, semantic classes and semantic roles in the adesse project. Facultade de filoloxía e tradución university of vigo.
• Goleman, D. (2012). Duygusal zekâ neden IQ’dan daha önemlidir? İstanbul: Varlık Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü, TDK Yay.
• Harkins, J. ve Wierzbicka, A. (2001). Emotions in crosslinguistic perspective. Berlin: Mouton de Gruyter.
• Hazar, M. (2005). Rayımbek Batır (Dil incelemesi, sözlük; Harf çevirimi, Türkiye Türkçesine aktarımı cilt. 1-2. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde mental fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Izard, C. E. (1993). Four systems for emotion activation: Cognitive and noncognitive processes. Psychological Review, 100(1), 68-90. https://doi.org/10.1037/0033-295X.100.1.68
• İbadildina, Z. H. (1997). Emotivnaya leksika kazahskogo i russkogo yazıkov. Avtoref. dis. kand. filol. Almatı: Nauk.
• İlter, E. (2019). Karahanlı Türkçesinde duygu fiilleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Januzakov, T. (1999). Kazak tilinin sözdigi. Almatı: Dayk-Press.
• Kaliyev, G., Nakısbekov, O. Sarıbayev, Ş., vd. (2005). Kazak tiliniñ aymaktık sözdigi. Almatı: Arıs Baspası.
• Koç, K., Baynizov, A., Başkapan, V. (2019). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: TDK Yay.
• Köpbayeva, J. (2018). Kazak dilinde duygu bildiren cümlelerin psikolingüistik boyutu. Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi, 3(6), 160-170.
• Kuliev, G. K. (1998). Semantika glagola v tyukskih yazıkah. ELM.
• Lazarus, R. S. (1991). Progress on a cognitive-motivational-relational theory of emotion. American Psychologist, 46(8), 819–834. https://doi.org/10.1037/0003-066X.46.8.819
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük, çev: Günay Karaağaç, Ankara: TDK Yay.
• Levin, B. (1993). English verb class and alternations: a preliminary ınvestigation. Chicago: University of Chicago Press.
• Levitskaya, L. S. (1989). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov. Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvy “dž”, “ž”, “j”. Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
• Mahmudov, H. ve Musabayev, Ğ. (1988). Kazahsko-Russkiy slovar. Almatı: Glanaya redaksiya.
• Mamırbekova, G. (2017). Kazak tilindegi Arab, Parsı sözderiniŋ tüsindirme sözdigi. Almatı: Memlekettik Tildi Damıtuw İnstitutı.
• Mankeeva, J. A. (1991). Rekonstruktsiya perviçnih korney glagolnih osnov kazahskovo yazıka. Akademiya Nauk Kazhskoy SSR.
• Mathieu, Y. (2006). A computational semantic lexicon of french verbs of emotion. G. Shanahan, Yan Qu ve Janyce Wiebe (Ed.), computing attitude and affect in text: theory and applications, (pp.109-124). Springer. http://dx.doi.org/ 10.1007/1-4020-4102-0_10
• Musаbekоvа, А. А. (2004). Kаzirgi Kаzаk puwbliytsiystiykаsındа ekspressiya men emоtsiyanı bildiruwdiñ tildik kurаldаrı. Аstаnа: Fiylоl. ğıl. kаnd. diys.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (çev. İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nikitiva N. A. (ed.) (1975-77) Sravnitelnıy Slovar Tunguso-Mançjurskih Yazıkov: Materyali k etimologicheskomu slovaryu. I-II. Akademiya Nauk.
• Nurmuhanov, H. M. (1969). Emotsionalno-ékspressivnaä leksika dramaturgiçeskih proizvedenii M. Auézova. Avtoref. dis. kand. filol. Alma-Ata: Nauk.
• Nurgojina, Ş. İ. (1989). Emotsonalno-ékspressivnaä leksika kazahskogo razgovornogo yazıka. Avtoref. dis. kand. filol. Alma-Ata: Nauk.
• Orthony, A. ve Turner, J. (1990). What’s Basic About Basic Emotions?. Psychological Review, 97 (3), 315-331.
• Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: TDK Yay.
• Özden, M. (2020). Eski Anadolu Türkçesinde kullanılan mental fiillerin günümüz Anadolu ağızlarındaki durumları üzerine. Ali İhsan Öbek, Yüksel Topaloğlu vd. (Ed.), Prof. Dr. Vahit Türk Armağanı içinde (s. 409-430). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Öztürk, S. (2015). Saltukname’de mental fiiller. 2. Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu. 6- 9 Mayıs 2015, Saraybosna-Bosna Hersek, s. 323-340.
• Plutchik, R. (1962). The emotions: Fact, theories and a new model. New York: Random House.
• Plutchik, R. (1980). Emotions: A psychoevolutionary synthesis. New York: Harper and Row.
• Radloff, W. (1899). Versuch eines wörterbuches der Türk-dialekte. S. Petersburg.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etimologishen wörterbuchs der türksprahen.
• Russell, J. A. (1980). A circumplex model of affect. Journal of Personality and Social Psychology, 39(6), 1161–1178. https://doi.org/10.1037/h0077714
• Sаrışоvа, K. S. (2006). Kаzаk tilindegi emоtsiyanı beyneleytin frаzeоlоgiyzmder. Almatı: Fiylоl. ğıl. kаnd. diyss.
• Seçkin, K. (2019). Eski Türkçede mental fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sembаevа, А. G. (2002). Körkem şığаrmаlаrdаğı emоtsiyоnаldı-ekspressiyvti leksiykа (О. Bökeev şığаrmаlаrı bоyınşа). Fiylоl. ğıl. kаnd. diys. аvtоref. Аlmаtı.
• Sevortyan, E. V. (1974). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov (Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na glasnye). İzdatel'stvo Nauka.
• Sevortyan, E. V. (1978). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov. Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvu “v” İzdatel'stvo Nauka.
• Sevortyan, E. V. (1980). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov. Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvy “v”, “g” i “d”. İzdatel'stvo Nauka.
• Soydan, S. (2018). Tarama sözlüğünün ilk iki cildindeki duygu fiilleri üzerine bir değerlendirme. Turkish Studies, 13(5), 471-493.
• Soydan, S. ve Özkan, A. (2021). Kutadgu Bilig'de tespit edilen bazı duygu fiilleri. Söylem Filoloji Dergisi, 6(1), 247-257.
• Şahin, S. (2012a). Türkmen Türkçesinde mental fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şahin, S. (2012b). Mental fiil kavramı ve Türkmen Türkçesinde mental fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(4),45-62.
• Şirin User, H. (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur kağanlığı yazıtları, söz varlığı incelemesi. Kömen Yayınları.
• Tazhieva, A. (2020), Kırgız Türkçesinde yansımalı kelimeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları.
• Tektigul, J. O. (2018). Èvoljucija obŝetjurkskih affiksov v Kazahskom jazyke:monografiya. Almatı: Èvero.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati. Birinci Cilt A-E, Simurg Yayınları.
• Tietze, A. (2009). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati. İkinci Cilt F-J, Wien.
• Tumaşeva, D. G. (1992). Slovar dialektov Sibirskix Tatar. Kazan.
• Van Voorst, J. (1992). The aspectual semantics of psychological verbs. Linguistics and philosophy, 15(1), 65-92.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk runik harfli metinlerde mental fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(1), 17-51.
• Yaylagül, Ö. (2010). Türkiye Türkçesindeki duygu fiilleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(4), 100-111.
• Yegin, A. (2019). Mental fiil kavramı ve Şeyyâd Hamza’nın Yūsuf u Zelihā mesnevisinde mental fiiller. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 4(1), 51-74.
• Yıldız, H. (2016), Eski Uygurcada mental fiiller. Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Werth, P. (1998). Tired and emotional: On the semantic and pragmatics of emotion verb complemention, In speaking of emotion. Mouton de Gruyter.