TUVA TÜRKÇESİNDE ZAMİR KÖKENLİ FİİLLER VE BU FİİLLERDEN TÜREMİŞ SÖZCÜKLER

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 3, 1017 - 1040, 15.09.2022

Emin Erdem Özbek

Öz

Bu incelemede, Tuva Türkçesinde zamir kökenli fiiller ve bu fiillerden türemiş sözcükler incelenmiş; Tuva Türkçesinin ilgi çekici özelliklerinden olan bu kategoriye ait sözlerin bir arada gösterilmesi hedeflenmiştir. Çalışma için Tuva Türkçesine ait sözlükler, gramerler ve edebî metinlerden derlenen malzeme, ortak kök veya gövdeden türeme özelliğine göre sınıflandırılmış; morfolojik ve semantik olarak incelenmiştir. İncelemede, yapıları bakımından bu fiiller üç gruba ayrılmıştır: ınça, mınça ve kança zamir tabanlarından türeyenler; çü/çüü soru zamirinden türeyenler; {+LA-} ekiyle türeyenler. Her bölümde ilgili sözcüklerin yapı özellikleri tartışılmış, bu fiillerden türeyen sözcüklerin kullanımları örnek cümlelerle gösterilmiştir. İncelemedeki bulgulara göre; yapısı ilk bakışta açık olmayan birinci gruptaki fiillerin ınça, mınça, kança tabanları ile kıl- fiilinin kaynaşmasından; ikinci gruptakilerin de çü/çüü zamiri ile bol- fiilinin kaynaşmasından oluştuğu tespit edilmiş; söz konusu fiillerden türemiş pek çok biçimin, Tuva Türkçesinde gramerleşme ve sözlükselleşmenin tipik örnekleri arasında yer aldığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Tuva Türkçesi, zamirler, fiiller, sözlükselleşme, gramerleşme

Kaynakça

• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III – İndeks. (Haz. Eraslan K., Sertkaya O. F. & Yüce N.). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Arçın, S. M. (2021). Çağdaş Sibirya Türk lehçelerinde zamirler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2007). Tuva Türkçesi. Ercilasun, A. B. (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri (1150-1228) içinde. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Arıkoğlu, E.&Borbaanay, B. (2007). Tuva destanları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydemir, İ. A. (2009). Konverbien im Tuwinischen eine untersuchung unter berücksichtigung des Altai-Dialekts. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Aydemir, İ. A. (2015). Tuvacada sözlükselleşmiş zarf-fiilli yapılar. Türkbilig, 30, 223-230.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Choi, H. (1991). Ana Altayca iyelik zamiri *n. Türk Dilleri Araştırmaları, 1, 191-196.
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of the pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Dorju, M. D. (2011). Tıva dıldın dialekt slovarı (dialektologiçeskiy slovar Tuvinskogo yazıka). Kızıl: Tıvanın Gumanitarlıg Şinçilelder İnstitudu.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun A. B.&Akkoyunlu Z. (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk. Ankara: TDK Yayınları.
• Erdal M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: Brill.
• Ergun, M. & Aça, M. (2005). Tıva kahramanlık destanları II. Ankara: Akçağ Yayınevi.
• Gabain, A. V. (1950). Die pronomina im alttürkischen. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 100, 581-591.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. (Çev. M. Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
• Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları (inceleme-metinler-sözlük ve dizinler). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gündoğdu Koçoğlu, V. (2010). Tuva Türkçesindeki ünlü uzunluklarına dair. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 10 (1), 73-80.
• Gündoğdu Koçoğlu, V. (2018). Tuva Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy-Naskali, E. & Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• İshakov, F. G. & Pal'mbah A. A. (1961). Grammatika Tuvinskogo yazıka - fonetika i morfologiya. Moskva: İzdatel'stvo Vostoçnoy Literaturı.
• Johanson, L. (1998). The structure of Turkic. Johanson, L. & Csató, É. Á. (Ed.), The Turkic Languages (30-66) içinde. London-New York: Routledge.
• Kocasavaş, Y. (2004). Türkçede şahıs zamirleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1959). Türk dilinde +ça eki ve bu ek ile yapılan isim teşkilleri üzerine bir deneme. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 17 (3-4), 275-358.
• Kotwicz, W. (1936). Les pronoms dans les langues Altaïques. Prace Komisji Orjentalistycznej, 24, Krakow.
• Krueger, J. R. (1977). Tuvan manual. Bloomington: Indiana University Publications.
• Menges, K. H. (1963). Die Sibirischen Türksprachen. Handbuch der Orientalistik, 5(1), 72-138.
• Menges, K. H.. (1995) The Turkic languages and peoples – an ıntroduction to Turkic studies, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Monguş, D. A. (Ed.). (2003). Tolkovıy Slovar' Tuvinskogo Yazıka I/Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı I. Novosibirsk: Nauka.
• Monguş, D. A. (2009). O slujebnıh funktsiyah slov kiji, ulus i çüve v Tuvinskom yazıke. Biçeldey, K. A (Ed.), Tuvinskiy Yazık i Pismennost’(96-117) içinde. Kızıl: Tıvapoligraf.
• Monguş, D. A. (ed.). (2011). Tolkovıy Slovar' Tuvinskogo Yazıka II/Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı II. Novosibirsk: Nauka.
• Ölmez, M. (2007). Tuwinischer wortschatz mit Alttürkischen und Mongolischen parallelen - Tuvacanın sözvarlığı Eski Türkçe ve Moğolca denklikleriyle. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag.
• Özbek, E. E. (2016). Tuva Destanlarının Söz Varlığı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özbek, E. E. (2021). Tuva Türkçesinde “kiji”, “ulus” ve “çüve” sözcüklerinin dilbilgisel kullanımları. Motif Vakfı Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu–II Tam Metin Bildirileri, (Ed. Yolcu, M. A.&Aça, Mustafa). İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, 221-245.
• Poppe, N. (1965). Introduction to Altaic linguistics. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Ragagnin, E. (2011). Dukhan, a Turkic variety of northern Mongolia, description and analysis. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Ramstedt, G. İ. (1957). Vvedeniye v Altayskoye yazıkoznaniye morfologiya. (Almancadan Rusçaya çev. L. S. Slonim). Moskva: İzdatel’stvo İnostrannoy Literaturı.
• Rassadin, V.İ. (1976). Nekotorıye osobennosti morfologii Tofalarskogo yazıka. Turcologica – k semidesyatiletiyu akademika A N.Kononova. Leningrad: İzdatel’stvo “Nauka”, 133-141.
• Rassadin,V.İ. (1978).Morfologiya ofalarskogo yazıka v sravnitelnom osveşçenii.Moskva: Nauka.
• Rassadin, V. İ. (1995). Tofalarsko-Russkiy – Russko-Tofalarskiy slovar’. İrkutsk: Vostoçno Sibirskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
• Röhrborn, K. (2015). Uigurisches wörterbuch, sprachmaterial der vorislamischen Türkischen texte aus zentralasien – Neubearbeitung- II Nomina – Pronomina- Partikeln, Band 1: a-asvık, Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Sat, Ş. Ç.&Salzınmaa, E. B. (1980). Amgı Tıva literaturlug dıl. Kızıl:Tıvanın Nom Ündürer Çeri.
• Schönig, C. (1993). Das Tofa, eine neue türkische schriftsprache in der Sowjetunion. Ural-Altaische Jahrbücher, 12, 192-202.
• Schönig, C. (1998). South Siberian Turkic. Johanson, L. & Csató, É. Á. (Ed.), The Turkic Languages (403-416) içinde. London-New York: Routledge.
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy slovar' Tyurkskih yazıkov (obshetyurkskie i mejtyurkskie osnovı na glasnıye). Moskva: İzdatel'stvo Nauka.
• Starostin, S., Dybo, A. & Mudrak, O. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Leiden–Boston: Brill. Tatarintsev, B. İ. (2000). Etimologiçeskiy Slovar Tuvinskovo Yazıka I. Novosibirsk: Nauka.
• Tatarintsev, B. İ. (2004). Etimologiçeskiy Slovar Tuvinskovo Yazıka III. Novosibirsk: Nauka.
• Tekin, T. (1968). A grammar of Orkhon Turkic. Bloomington: Indiana University.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tekin, T. (2013a). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2013b). Üçüncü kişi iyelik eki üzerine. Yılmaz, E. & Demir, N. (Ed.), Makaleler I (117-122) içinde. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Temir, A. (1946a). Uygurca ançulayu ve Altay dillerindeki ançu sözü hakkında. Türk Dili Belleten, Seri: III (6-7), 569-589.
• Temir. A. (1946b). Uygurcada kaltı ve Altay dillerindeki ka- zamiri hakkında. Beşinci Türk Dil Kurultayı – 1945. İstanbul: Cumhuriyet Basımevi, 280-293.
• Temir, A. (1956a). Die konjunktionen und satzeinleitungen im Alt-Türkischen I. Oriens, 9(1), 41-85.
• Temir, A. (1956b). Die konjunktionen und satzeinleitungen im Alt-Türkischen II. Oriens, 9(2), 233-280.
• Tenişev, E. R. (1968). Tuvinsko-Russkiy Slovar, Moskva: İzdatel'stvo "Sovyetskaya Entsklopediya".
• Tenişev, E. R. (Ed.) (1988). Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika Tyurkskih yazıkov – morfologiya. Moskva: Nauka.
• Tosun, İ. (2011). Tuva Türkçesinin şekil bilgisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tosun, İ. (2017). Tuva Türkçesinde “ol” enklitiği. Öbek, A. İ. vd. (Ed.), Prof. Dr. Necmettin Hacıeminoğlu Hatıra Kitabı (312-325) içinde. İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları.
• Uçar, E. (2017). Eski Türk yazıtlarındaki ança’nın Türkiye Türkçesine aktarımı üzerine bazı dikkatler. TÜRÜK Uluslarası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1(11), 408-419.
• Yavuzarslan, P. (1993). Anadolu ağızlarında *ha (*ka) zamirinin türevleri. Türkoloji Dergisi, 11(1), 309-320.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız Sözlüğü. (Çev. A. Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• “Derleme Sözlüğü” (DS), https://sozluk.gov.tr/ 06/01/2022
• “Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü” (KTLS), https://sozluk.gov.tr/ 03/12/2021