ESKİ UYGUR HUKUK VESİKALARINDA AD + (YARDIMCI) FİİLDEN OLUŞAN BİRLEŞİK FİİLLER

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 1, 22 - 43, 15.03.2023

Nazmi Şen

https://doi.org/10.7884/teke.5628

Öz

Ötüken’de kurulan Ötüken Uygur Kağanlığı’nın yıkılmasından sonra
farklı bölgelere göç etmek zorunda kalan Uygurlar Koço, Beş Balık ve
Turfan bölgesinde Turfan Uygur Devleti’ni kurmuştur. Barışçıl bir siyaset
izlenmesiyle bu bölgede yaşayan Uygurlar tarım, ticaret, edebiyat, eğitim,
hukuk vb. alanlarında o dönemin en ileri Türk toplumu olmuş ve literatürde
“sivil belgeler” olarak adlandırılan birçok belge bırakmıştır. Bu belgelerden
Eski Uygur Hukuk Vesikaları o dönemin kültürel özelliklerini yansıtan ve
eski Türk dili incelemelerine kaynaklık eden önemli belgelerdir.
Özellikle yeni dinlerin benimsenmesi, ticari ilişkiler ve göçler sebebiyle
Eski Uygur Türkçesinde yeni kavramları işaretlemek için morfolojik
yönteme, sentaktik / söz dizimsel yönteme ya da ödünçleme yöntemine
başvurularak oluşturulmuş birçok kavram işareti bulunmaktadır.
Yapılan birçok çalışmada sentaktik / söz dizimsel yöntemle oluşturulmuş
kavram işaretlenmesinin daha az dikkate alındığı göz önünde bulundurularak
bu çalışmada anlamlı dil ögelerinden olan ad + (yardımcı) fiille oluşturulmuş
birleşik fiillerin Eski Uygur Türkçesiyle yazılmış Eski Uygur Hukuk
Vesikaları’ndaki durumu incelenmiştir. Çalışmada doküman incelemesi
yöntemi uygulanıp ad + (yardımcı) fiille oluşturulmuş birleşik fiiller
örneklerle birlikte dikkatlere sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Tükçesi, Eski Uygur Hukuk Vesikaları, sentaktik / söz dizimsel yöntemle kavramları işaretleme, birleşik fiil

Kaynakça

• Aksan, D. (1998). Anlambilim-anlambilim konuları ve Türkçenin anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Alyılmaz, C. (1994). Orhun Yazıtlarının söz dizimi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Alyılmaz, C. (2003). Türkçede fiil deyimleri ve öğretimi üzerine. Türk Dili Dergisi, 620, 534- 540.
• Alyılmaz, C. (2004). Eski Türkçenin söz varlığının düz ve ters dizimi. Ankara: Kurmay.
• Alyılmaz, C. (2015). İpek Yolu kavşağının ölümsüzlük eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Alyılmaz, S. (2017). Türkçede nesne tekrarlı fiiller. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Alyılmaz, S. (2018). Türkçede birden fazla anlam ögesiyle (sentaktik yolla) kavramların işaretlenmesi. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 3(1), 11-25.
• Arat, R. R. (1987). Makaleler 1. (Haz. Osman Fikri Sertkaya). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Bickerton, D. (2012). Âdem’in dili - insan lisanı nasıl yarattı - lisan insanı nasıl yarattı (Çeviren: Mehmet Doğan). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clark, L. V. (1975). Introduction to the Uyghur civil documents of East Turkestan (13th-14th cc.). (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Indiana University.
• Çoban, İ. (2020). Türkiye Türkçesindeki alıntı sözcükler. Ankara: Eğiten Kitap.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig grameri fiil. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2021). Dilin doğuşu ve evrimi: basamak teorisi. Dil Araştırmaları, 15(29), 1- 17.
• Ergin. M. (2013). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Fischer, S. R. (2015). Dilin tarihi. (Çev. Muhtesim Güvenç), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gemalmaz, E. (1992). STTFED (Standart Türkiye Türkçesi (STT)’nin formanlarının enformatif değerleri ve bu değerlerin ihtiyaç halinde bu dilin gelişimine muhtemel etkileri). Erzurum.
• Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin derin yapısı. (Haz. Cengiz Alyılmaz ve Osman Mert). Ankara: Belen Yayıncılık.
• Golden, P. (2012). Türk halkları tarihine giriş. (Çev. Osman Karatay). Ötüken Yayınları.
• Günay, V. D. (2007). Sözcükbilime giriş. İstanbul: Multilingual.
• Hacıeminoğlu, N. (1991). Türkçede yapı bakımından fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• İzgi. Ö. (1987). Uygurların siyasi ve kültürel tarihi (hukuk vesikalarına göre). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Karaaağaç, G. (2002). Dil, tarih ve insan. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin dil bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karahan, L. (2004). Türkçenin söz dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur dönemi yazıtlarından Tes Tariat Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık.
• Mert, O. ve Şimşek, B. (2021). Türkiye Türkçesindeki renklerle ilgili kavram işaretlerinin kavram işaretleme yöntemlerine göre incelenmesi. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 23, 227-247.
• Nadalyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tanişov, E. R. ve Şçerbak, A.M. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad.
• Özkan, M. ve Sevinçli, V. (2019). Türkiye Türkçesi söz dizimi. İstanbul: 3F Yayınları.
• Özyetgin, A. M. (2014). İslam öncesi Uygurlarda toprak hukuku. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Radloff, W. (1928). Uigurische sprachdenkmäler / pamyatniki Uygurskogo yazıka. Materialen nach dem Tode des Verfassers mit Ergänzungen von S. Malov herausgegeben, Leningrad.
• Raschmann, S. C. (2009). Alttürkische handschriften teil 14, dokumente teil 2, Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Şen, N. (2022). Eski Uygur hukuk vesikalarındaki işaretsiz (/.Ø./) görev ögeleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 11(1), 1-15.
• Şen, S. (2017). Eski Türkçenin deyim varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taşağıl, A. (2021). Uygurlar: 840’tan önce. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Tekin, Ş. (1992). Eski Türkçe. Türk dünyası el kitabı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstütüsü.
• Yamada, N. (1993). Uigurubun keiyaku monjo shūsei. sammlung Uigurischer kontrakte. (Haz. Juten Oda, Peter Zieme, Hiroshi Umemura, Takao Moriyasu), Cilt I: Gesammelte Arbeiten über die uigurischen Dokumente von N. Yamada. Cilt II: Textband.Texte in Transkription und Übersetzung, Bemerkungen, Listen, Bibliographie und Wörterverzeichnis. Cilt III: Faksimileband, Osaka: Osaka University Press.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch – Deutsch – Türkisch (eski Uygurcanın el sözlüğü eski Uygurca – Almanca – Türkçe). Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.