RABGUZÎ’NİN KISASÜ’L-ENBİYÂ’SINDA ÖLÇÜYE DAİR SÖZ VARLIĞI

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 1, 44 - 63, 15.03.2023

Ahmet Dinç

https://doi.org/10.7884/teke.5636

Öz

Harezm Türkçesi Dönemi eserlerinden Kısasü’l-Enbiyâ, Arapçadan
Farsçaya yapılan peygamber kıssalarının Rabguzî tarafından Türkçeye
tercümesini içerir. Bu eser, birçok bakımdan Türkçe için zenginlik barındırır.
Bu zenginliklerden biri de eserin söz varlığındaki ölçü adlarıdır. Eserdeki ölçü
adlarının çeşitliliğinde Türkçenin ilk devresinden itibaren var olan ölçü
adlarının yanında yabancı dillerden Türkçeye geçen ölçü adları da belirleyici
olmuştur. Ayrıca eserde birçok ölçü adının oluşumunda mecazi kullanımlar
vasıtasıyla Türklerin idrak sistemi devreye girmiştir.
Bu makalede Kısasü’l Enbiyâ’daki ölçü terimleri; genişlik, eşitlik, azlık
çokluk, uzunluk, hacim, miktar, ağırlık anlam kategorisinde yapı ve köken
bakımından incelenmiş, çeşitli kaynaklardan desteklemelerle ve ilgili ölçü
adının eserde geçtiği cümleden hareketle ölçü adları açıklanmıştır. Bununla
birlikte çeşitli gramer yapısına sahip olup ölçü anlamı veren kelime grupları da
tablo hâlinde verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kısasü'l-Enbiyâ, genişlik, eşitlik, azlık, çokluk, uzunluk, hacim, miktar, ağırlık

Kaynakça

• Alyılmaz, C. (2002). Eski Türk şehirleri ve Semerkant. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 20, 303-311.
• Alyılmaz, C. (2015). İpek Yolu kavşağının ölümsüzlük eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Arat, R. R. (1987). Gazi Zahirüddin Muhammed Babur, vekayi, Babur’un hatıratı. C. 1-2, Ankara: TTK Yayınları.
• Arıkoğlu, E., Alimova, C., Askarova, R., Selçuk, B. K. ve Şarşenbayev, B. (2017). KırgızcaTürkçe sözlük I-II. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
• Ata, A. (2019). Rabguzi, Kısasü’l-enbiyâ (peygamber kıssaları) giriş, metin, dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca din dışı metinlerin karşılaştırmalı söz varlığı. Ankara: TDK Yayınları.
• Aydın, E. (2022). Eski Türklerde gündelik hayat. İstanbul: Kronik Yayınları.
• Ayverdi, İ. ve Topaloğlu, A. (2010). Misalli büyük Türkçe sözlük. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Bakırcı, F. (2016). Harezm Türkçesiyle yazılmış Kısasü’l-Enbiya’da koş sözcüğü ve anlam alanı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(1), s. 42.
• Bregel, Y. (1999). Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Rıza Mirab Agahi, Fırdaws Al-ıqbāl (History of Khorezm). Brill, Leiden-Boston-Köln.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymologial Dictionary of Pre-thirteenth- Century Turkish. Oxford.
• Derleme Sözlüğü. (2019). Ankara: TDK Yayınları.
• Divanu Lügati’t Türk. (2006). C. I (Besim Atalay), Ankara: TDK Yayınları.
• Doğan, A. B. (2015). Eski Türkçede ölçü. Hacettepe Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Doğan, İ. ve Usta Z. (2014). Eski Uygur Türkçesi söz varlığı (Sözlük-Gramatikal Dizin). Ankara: Altın Post Yayınları, s. 197.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Dîvânu Lugatit Türk. Ankara: TDK Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (1995). Menzil. TDV Diyanet Ansiklopedisi. C. 12, s. 412.
• Hinz, W. (1990). İslam’da ölçü sistemleri. Marmara Üniversitesi Yayınları No: 487, (çev. Acar Sevim), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Kallek, C. (2020). Mil. TDV Diyanet Ansiklopedisi, C.30, s. 53-54.
• Kaman, S. (2018). Firdevsü’l-İkbâl’de geçen ağırlık, mesafe ve uzunluk ölçü adları. Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 5(1), 48-68.
• Karaağaç, G. (2021). Türkçe verintiler sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Kürkman, G. (2003). Anadolu ağırlık ve ölçüleri. İstanbul: Mas Matbaacılık.
• Necip, E. N. (2008), Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. (çev. İklil Kurban), Ankara: TDK Yayınları.
• Rahimi, F. (2016). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. Yayımlanmamış doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sertkaya, O. F. (2003). Yıs (yış ?) / yis / yis / yiş kelimesi ve akrabaları üzerine. Selçuk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 13(1), 1-10.
• Starr, S. F. (2019). Kayıp aydınlanma. (çev. Y.S. İnanç), İstanbul: Kronik Yayınları.
• Şen, M. (1993). Zahîrüddîn Muhammed Bâbur. Bâburname: giriş, metin (Kâbil ve Hindistan bölümleri) açıklamalı dizin. Yayımlanmamış Doktora tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şen, S. (2014). Eski Uygur Türkçesi dersleri. İstanbul: Bilgi Kültür Sanat Yayınları.
• Şeyh Süleyman, (1298 / 1881), Lugat‐i Çagatay ve Türkî‐i Osmânî. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Taş, İ. (2020). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. Ankara: TDK Yayınları.
• Türk Dil Kurumu, (2011). Türkçe sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Seyhan, T. O. (2007). Çağatayca iki zafernâme tercümesinde kullanılan bazı uzunluk ölçüsü birimleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4(2), 116-145.
• Özyetgin, M. (2003). Eski Türkçede ölçü. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu, 12-13 Mayıs 2003, (Düzenleyen) A.Ü. DTCF, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Ankara; Yayınlandığı yer: Mustafa Canpolat Armağanı, (yay. Aysu Ata, Mehmet Ölmez), s. 195- 204.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• ------------- (2012). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız sözlüğü. (çev. Abdullah Taymas). TDK Yayınları.
• Yusupova, N. (2018). Türkçe-Özbekçe sözlük. Ankara: TDK Yayınları.