TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE TESPİH KULLANIMINA DAİR İFADELER: KARS İLİ AĞIZLARI ÖRNEĞİ

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 2, 592 - 606, 15.06.2023

Muhammed Çitgez

https://doi.org/10.7884/teke.1312766

Öz

Tespih, gündelik yaşamımızda dinî ve sosyal bir araç olarak karşımıza çıkmaktadır. İlk başta Allah’ı zikretmek amacıyla kullandığımız tespihler, son dönemlerde sosyal bir aksesuar formuna dönüşerek Türk kültüründeki yerini almıştır. Tespihin avcılıkta uğur getirme, savaşta güç kazandırma, hastalıklarda iyileştiricilik, nazar, büyü, gibi etmenlerden koruma gibi görevler üstlendiğini ve Bizans, Roma, Urartu gibi birçok uygarlıkta kullanıldığını görmekteyiz. Sosyal yaşantımızda izlerini gördüğümüz tespihe dil ve edebiyatımızda da rastlamak mümkündür. Türkiye Türkçesinde tespih kullanımına dair “tespih çek-” ve “tespih salla-” olmak üzere iki temel ifade mevcuttur. Bununla birlikte Türkiye Türkçesinde tespih, yapımından kullanımına kadar kendine ait bir kavram alanı oluşturmuş bir sözcüktür. Türkçenin zengin söz varlığı karşısında bu iki temel ifade, Kars’ta farklı şekillerde karşımıza çıkmaktadır. Bunlara ek olarak, farklı zamanlarda farklı kişilerden derlediğimiz tespihin farklı kullanımlarına dil açısından yaklaşmaya çalışıp anlamlandırma denemeleri yapmaya ve bu anlamlandırma denemelerine ek olarak, derlenen ifadelerdeki söyleyiş özelliklerine dayalı ses ve şekil bilgisi farklılıklarını da göstermeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Tespih, tespih çekmek, tespih sallamak, Türkiye Türkçesi, Kars ağzı

Kaynakça

• Arslan, K. (2018). Türkiye’de tespih kullanımının toplumsal temellerı̇. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Attar, F. (1984). Tezkiretü’l-Evliya. Çev. Uludağ, S.. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları.
• Aydın, H. (2009). Tesbih bağlamında kâinattaki şuur ‘bilinçli bir evrende mi yaşıyoruz?’. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XI-I, 1-20.
• Batmaz, M. H. (2019). Bir koleksiyon pratiği olarak Türkiye’de tesbih kültürü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Deger, M. B. (2019). Klasik Türk edebiyatında zâhidin riyâ tesbihi. Kesit Akademi Dergisi, 21, 261-273.
• Değirmenci, K. (2018). Türkiye’de tesbih koleksiyonu kültürü: malzeme fetişizmi ve otantisite inşası. Yedi: Sanat, Tasarım ve Bilim Dergisi, 20, 161-171.
• DS. (1993). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dungaj, G. (2006). Kur’an’da tesbih kavramı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Durbaş, R. (2010a). Zekâi Şenyurt ile söyleşi. Türk Tesbih Sanatı Neziroğlu Koleksiyonu. 2, 5- 9.
• Durbaş, R. (2010b). Metin Karakuş ile söyleşi. Türk Tesbih Sanatı Neziroğlu Koleksiyonu. 3, 5- 9.
• Elaltuntaş, Ö. F. (2014). Parmak uçlarındaki kültürel hazine: tespih. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7, 145-170.
• Ercilasun, A. B. (2002). Kars ili ağızları, ses bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eroğlu, M. M. (2017). Türk İslam kültüründe tesbihin kullanımı. IX. Uluslararası Türk Sanatı, Tarihi ve Folkloru Kongresi/Sanat Etkinlikleri 28-29 Eylül 2017, İzmir, s. 231-236.
• Erol, E. (2009). Mevlevilikte zikir ve Mevlana müzesinde bulunan dört zikir tesbihi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Hüseyin AYAN Özel Sayısı, 39, 857-866.
• Erkiletlioğlu, H. (1998). San’âtta ve maneviyâtta tesbih. Kayseri: Erciyes Eğitim ve Hizmet Vakfı.
• Gorbon, B. (1980). Türk tesbihçilik sanatı. Türkiyemiz Dergisi, 31, 1-6.
• Gürsoy, D. (2010). Tespih, parmak uçlarındaki huzur. İstanbul: Oğlak Yayıncılık.
• Karadaş, C. (2005). Tespih ve bir ustası. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, 14, 37- 42.
• Karagöz, İ. vd. (2015). Dinî kavramlar sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1989). Seyf-i Sarâyî, Gülistan tercümesi, Kitâb an bi’t-Türkî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KB. (2007). Yusuf Has Hacip, Haz. Reşit Rahmeti ARAT. Kutadgu Bilig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kollektif (2017). Sami Tokgöz tesbih kolleksiyonu (2 Cilt), İstanbul: Kişisel Yayınlar.
• Neziroğlu, B. S. (2010). Türk tespih sanatı-Neziroğlu koleksiyonu (3 Cilt). İstanbul: Kişisel Yayınlar.
• Polat, C. (1995). Türk-İslam kültüründe tesbih ve tesbih sanatı / Mualla Murat Nuhoğlu. Ankara: Kevser Kitabevi.
• Şimşek, S. (2004). Kur’an’da tesbih kavramının semantik analizi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elâzığ: Fırat Üniversitesi.
• Tekin, K. H. (2014a). Türk-İslam sanatında tesbih üzerine notlar. Turkish Studies, 9(10), 1009- 1018.
• Tekin, K. H. (2014b). Sabırla selamete tane tane… Osmanlı kültüründe tesbih ve Hüsnü Dikeçligil tesbih koleksiyonu. Kayseri: Orka Matbaası.
• Tonuk, D. (2020). Tespih ve zikirmatik: ibadet pratiklerinde nesneler. ViraVerita E-Dergi, 12, 127-145.
• Toparlı, R. ve Argunşah, M. (2008). Mu’înü’l-Mürîd. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tozlu, N. (2013). Kültürümüzde çerçi esnaflığının son örneklerinden ‘tespih çerçiliği’. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, 209-244.
• TS. Akalın, Ş. H. vd. (2011). Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünal, Y. (2012). Tesbih kavramı üzerine. Dini Araştırmalar, 41, 163-184.
• Yavuz, K. (2007). Gülşehri'nin Mantıku't Tayr'ı (Gülşen-Nâme) metin ve günümüz Türkçesine aktarma. Kırşehir: Kırşehir Valiliği Yayınları.
• Yazıcı, N. (1979). Din ve san’at açısından tesbih. Diyanet Dergisi, 18, 170-185.
• Yılmaz, K. H. (2012). Divan şiirinde tesbihe dair. Turkish Studies, 7(1), 2131-2144.
• YZ. Akalın, Ş. H. vd. (2005). Yazım kılavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.