THE USE OF PUNCTUATION MARKS IN UZBEK TURKISH

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 3, 935 - 956, 15.09.2023

Nursan Ildırı

https://doi.org/10.7884/teke.1323547

Öz

In spoken language, emphasis and intonation are used to achieve more precise and effective expression, while in written language, punctuation marks are used to fulfil this function. The use of these marks is closely linked to all stages of grammar. It is known that the practices carried out according to phonetic, morphological and syntactic rules are also influenced by the semantic structure. In Uzbek Turkish, in addition to “punktiatsiya”, punctuation marks are studied under the title “ishorat qoidalari” (rules of punctuation), and they are classified according to their forms of use as limiting (chegaralovchi) and separating (ajratuvchi), and according to their places of use as at the end of a sentence (gap oxirida), within a sentence (gap ichida), and mixed (aralash holda). Within the framework of the basic rules established for punctuation marks, the article focuses on their use in Uzbek Turkish.
Punctuation marks, which became more regular in Uzbek Turkish with the transition to the Latin alphabet in the second half of the 19th century, have an important function in conveying a text to the reader in a more precise and effective way. In Uzbek Turkish grammars, punctuation marks, which are the subject of the study of the branch of linguistics called “punktuatsiya / orthography”, are called “tiniq belgilari”. In this study, brief information is given about the historical process related to the use of punctuation marks in Uzbek Turkish, the usage areas of each punctuation mark are explained, examples suitable for the explanations are transferred to Turkish, and punctuation marks are given in accordance with their usage in Turkish in the translations.

Anahtar Kelimeler

punctuation marks, spelling, spelling rules, spelling science, uzbek turkish

ÖZBEK TÜRKÇESİNDE NOKTALAMA İŞARETLERİNİN KULLANIMI

Öz

Konuşma dilinde daha doğru ve etkili bir anlatımın gerçekleşmesi için vurgu ve tonlamalardan faydalanılırken yazı dilinde bu işlevi karşılamak üzere noktalama işaretleri kullanılmaktadır. Bu işaretlerin kullanımı dilin bütün gramer aşamalarıyla yakından ilgilidir. Hem fonetik hem morfolojik hem de sintaktik kurallara göre gerçekleştirilen uygulamalar da semantik yapının da etkili olduğu bilinmektedir. Özbek Türkçesinde “punktiatsiya” dışında “ishorat qoidalari” başlığı altında da incelenen noktalama işaretleri kullanım şekillerine göre sınırlandırıcı (chegaralovchi) ve ayırıcı (ajratuvchi); kullanım yerlerine göre ise cümlenin sonunda (gap oxirida), cümle içinde (gap ichida), karışık olarak (aralash holda) kullanım şeklinde sınıflandırılmıştır. Makalede noktalama işaretleri ile ilgili belirlenen temel kurallar çerçevesinde bu işaretlerin Özbek Türkçesindeki kullanımları üzerinde durulmuştur.
Özbek Türkçesinde 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Latin alfabesine geçişle daha düzenli bir görünüm arz eden noktama işaretleri bir metnin daha doğru ve etkili bir şekilde okuyucuya aktarılmasında önemli bir işleve sahiptir. Dilbilimin “punktuatsiya/yazım bilimi” adlı alt dalının inceleme konusu olan noktalama işaretleri Özbek Türkçesi gramerlerinde “tiniq belgilari” terimiyle karşılanmaktadır. Bu çalışmada, noktalama işaretlerinin Özbek Türkçesindeki kullanımlarıyla ilgili tarihsel süreç hakkında kısaca bilgi verilmiş, her bir noktalama işaretinin kullanım alanları izah edilmiş, açıklamalara uygun örnekler Türkiye Türkçesine aktarılmış ve aktarımlarda, noktalama işaretleri Türkiye Türkçesindeki kullanımlarına uygun bir şekilde dikkatlere sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

noktalama işaretleri, imlâ, yazım kuralları, yazım bilim, özbek türkçesi

Kaynakça

• Asgarova, G. (2021). Punktuasiyaya funksional yanaşma. Scientific Collection «Interconf». 90, 235-243.
• Beşen Delice, T. (2019). Türkmen Türkçesinde noktalama işaretlerinin kullanımı. Turkish Studies Language and Literature, 14(3), 1067-1094.
• Gʻoziyev, H. (1979). Oʻzbek punktiatsiyasining tarixiy taraqqiyoti. Toshkent: Fan Nashriyoti.
• Gʻulomov, A. G. & Asqarova, M. A. (1965). Hozirgi Oʻzbek adabiy tili-sintaksis. Toshkent: Oʻqituvchi nashriyoti.
• Hamroyev, M., Muhamedova D., Shodmonqulova D., Gʻulomova, X. & Yoʻldosheva, Sh. (2007). Ona tili. Toshkent: Iqtisod-Moliya.
• Karimov F. (2020). Punktuatsiya belgilarning asosiy vazifalari va xususiyati. UzACADEMIA- Scientific-Methodical Journal, 31-Avgust, 8-11.
• Madvaliyev, A.& Begmatov, E. (2013). Oʻzbek tilining imlo lugʻati. Toshkent: Akademnashr.
• Mahmudov, N. M. Madvaliyev A. P.& Mahkamov, N. (2015). Oʻzbek tili punktiatsiyasining asosiy qoidalari. Toshkent: Oʻzbekiston
• Moʻminov, Sh. S. (2021). O‘zbek tili orfografiyasi va punktuatsiyasi. Fanidan Oʻquv-Uslubiy Majmua. Farg’ona: Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va Oʻrta Maxsus Taʻlim Vazirligi Fargʻona Davlat Universiteti. Boshlang‘ich Ta’lim Uslubiyoti Kafedrasi.
• Nazarov, K. (1974). Tinish belgilari va yozma nutq. Toshkent: Fan Nashriyoti.
• Ne’matov, H. & Sayfullayeva, R. (2010). Ona tili-Qomus. Toshkent: Yangi asr avlodi.
• Ne’matov, H. & Sayfullayeva, R. (2008). Zamonaviy O’zbek tili morfologiya, I Jild. Toshkent: Mumtoz Soʻz.
• Nurmonov, A., Sobirov, A. & Qosimova, N. (2013). Hozirgi oʻzbek adabiy tili, 1. Kitob. Toshkent: Ilm Ziyo Nashriyot.
• Paçacıoğlu, B. (2015). Türk dili ve kompozisyon. Sivas: Vilayet Yayınevi.
• Qahramonov, Q. (1997). Oʻzbek hikoyalari antologiyasi. Toshkent: “Sharq” Nashriyot.
• Qasimova, K., Fuzailov, S. & Ne’matova, A. (2008). Ona tili 2. Toshkent: Cholpon Nashriyot.
• Rafiyev A. & Qo‘nişev J. (2012.) Hozirgi O‘zbek adabiy tili. Toshkent: Yangi Nashr.
• Rafiyev, A. & Gʻulomova, N. (2013). Ona tili va adabiyot. Toshkent: Sharq Nashriyot-Matbaa Aksiyadorlik Tahririyati.
• TDK (2009). Yazım kılavuzu. Ankara: TDK Yayınları.
• Xolboyevna, A. R. (2022). Tinish belgilarini o’rganish. Punktuatsiya. Eurasian Journal of Social Sciences, Philosophy and Culture, 2(5), 284-286.
• Yıldırım, H. (2020). Özbek Türkçesi (dil bilgisi-alıştırmalar-konuşma-metinler). Ankara: Delta Kültür Yayınevi.
• https://fayllar.org/punktuatsiya-vaa-uning-tamoyillari-tinish-belgilari-tasnifi.html 02.01.2023
• https://wikiejemplos.com/uz/undov-gaplar 20.03.2023
• https://www.tdk.gov.tr/icerik/yazim-kurallari/noktalama-isaretleri-aciklamalar 31.05.2023
• https://uz.wikipedia.org/wiki/Nuqtali_vergul 31.05.2023