ÇERKES NART DESTANLARI’NIN NELİĞİ, NASILLIĞI VE NEREDENLİĞİ BAĞLAMINDA GEORGE DUMÉZİL’İN ÜÇ İŞLEV HİPOTEZİ / ŞABLONU

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 2, 533 - 559, 15.06.2024

Şenol Zaman

https://doi.org/10.7884/teke.1417121

Öz

Her toplumun kültürel dokusunun önemli bir parçası olan destanlar, kutsal metinler gibi kabul edilirler. Kahramanların nasıl ortaya çıktığı, kimlerle savaştığı gibi konular ele alınır. Çerkes Nart Destanı, Nart adı verilen kahramanların maceralarını anlatır. Kahramanlar destanın taşıyıcı kolonları işlevini görürler. Çerkes Nart Destanları, dünya literatüründe haklı bir üne sahiptir. Bu çalışmanın amacı Çerkes Nart Destanlarını konu, üslup, edebiyattaki izleri, kahramanlar, destandaki insan dışı yaratıklar, doğa ve mekân ilişkisi ile George Dumézil’in üçlü ideoloji / üç işlev hipotezini kuramsal olarak dünya destanları üzerinden tartışmaktır. Çalışmada yerli ve yabancı kaynaklar taranmış elde edilen veriler içerik analiziyle çözümlenmiştir Dumézil’in üç işlev hipotezi genel-geçer bir açıklama sunmaktan ziyade belirli toplumsal yapıları zorlamış gibi görünmekte ve toplumsal yapıları çözümlemede yetersiz kalmaktadır. Destanlar bulunduğu bölgeye göre şekillenmektedir. Nart mitolojisinde Sosruko, Yunan mitolojisinin Prometeus’una benzerlik gösterir. Ayrıca dişi bir kahraman olan Setanay’in özellikleri, Yunan mitolojisinin Artemis veya Amazon kadın savaşçılarıyla benzerlik gösterir. Çalışmada elde edilen bulgularımızı sonuç bölümünde sıralayarak yazına katkı sağlamayı hedefledik. Araştırmamızın ileriki yıllarda başat kaynak olacağı öngörülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Adıge, Ubıh, Setenay, Dumézil, Nart, Çerkes / Çerkez

GEORGE DUMÉZIL’S TRIFUNCTIONAL HYPOTHESIS / TEMPLATE IN THE CONTEXT OF THE WHATNESS, HOWNESS AND WHERENESS OF CIRCASSIAN NART EPICS

Öz

Epics, which are an important part of the cultural fabric of every society, are regarded as sacred texts. Issues such as how the heroes emerged and with whom they fought are discussed. Circassian Nart Epic tells the adventures of heroes called Nart. Heroes function as the carrier columns of the epic. Circassian Nart epics have a well-deserved reputation in the world literature. The aim of this study is to discuss the Circassian Nart epics in terms of subject, style, traces in literature, heroes, nonhuman creatures in the epic, nature and space relations, and George Dumézil’s triple ideology / trifunctional hypothesis theoretically through world epics. In the study, domestic and foreign sources were scanned and the data obtained were analysed by content analysis. Dumézil’s trifunctional hypothesis seems to have forced certain social structures rather than offering a general-valid explanation, and we found that it is insufficient in analysing social structures. Epics are shaped according to the region. In Nart mythology, Sosruko is similar to Prometeus of Greek mythology. In addition, the characteristics of Setanay, a female hero, are similar to the Artemis or Amazon female warriors of Greek mythology. We aimed to contribute to the literature by listing our findings in the conclusion section. It is foreseen that our research will be the main source in the future.

Anahtar Kelimeler

Adyghe, Ubykh, Setanay, Dumézil, Nart, Circassian

Kaynakça

• Abayev, V. I. (1957). Nart Destanı’nın sorunları, çev. Hapi Cevdet Yıldız. https://mefenef.com/nartlar-adige-yigitlik-destani-1-1175.html
• Adorno, T. & Horkheimer, M. (2014). Aydınlanmanın diyalektiği (1. baskı). çev. N. Ülner, & E. Ö. Karadoğan. Kabalcı Yayınları.
• Akay, A. (2009). Bir bilim sanatçısı İstanbul’daydı, Dumézil’in sosyoloji notları, haz. Gündüz Vassaf. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi,
• Akçay, T. (2020). Roma dünyasında ölüm. İstanbul: Selenge.
• Alekseyeva. E. P. O predkax adıgo-çerkesskix plemen, “Uçenıe zapiski Çerkesskogo navçnoissledovatel’skogo instituta”, tom. 2. çev. Hapi Cevdet Yıldız. https://mefenef.com/nartlaradige-yigitlik-destani-1-1175.html
• Althusser, L. (2002). Marx için (1 baskı). çev. I. Ergüden. İthaki Yayınları.
• Ardzinba, V. (2010). Eskiçağ’da Anadolu ayinleri ve mitleri, çev. Orhan Utavelli. Ankara: Kafdav Yayınları.
• Aristoteles, (2000). Politika, çev. M. Tunçay. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Asker, H. (2005). Çerkes Nart öyküleri hedefini kendi bulan Nart Tepş’ın oku, çev. M. Papşu. Ankara: Kafdav Yayınları,
• Aslan, C., Huvaj, F., Berzeg, S. vd. (2005). Biz çerkesler, dzl. Muhittin Ünal ve Erol Yıldır. Ankara: Kafkas Dernekleri Federasyonu Yayını.
• Ata, H. Nart Destanları nasıl okunmalı.https://alanvakfi.org.tr/nart-destanlari-nasil-okunmali.Erişim Tarihi 09.01.2024
• Atalay, M. (2005). Nartlar. https://kaffed.org/2005/06/15/nartlar/ Erişim 24.10.2023.
• Aydın, F. (2009). Darülfünunun ilk dinler tarihçisi George Dumézil ve tarih-i edyan dersleri. Darülfünun İlahiyat Sempozyumu, İstanbul: 18-19 Kasım.
• Aykan, C. (2017). Çerkesler, coğrafya, aydınlanma ve kültür. İstanbul: Doğan Kitap.
• Bağ, Y. (1997). Türklerde ve Çerkeslerde İslam öncesi kültür din tanrı. İstanbul: Çivi Yazıları.
• Bağla, S. (2022). Beş mitolojide ölüler ülkesi Kafkasya. Van: Play Store.
• Baj, J. (1995). Çerkesler. Ankara: Ayyıldız Yayınları.
• Bascom, W. R. (2006).“Folklorun Biçimleri: Nesir Anlatılar”. Çev. R. N. Aktaş vd.Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 1. Ankara: Geleneksel Yayıncılık
• Batuk, C. (2009). George Dumézil’in kafkas mitolojisi araştırmaları ve Türk dinler tarihi çalışmalarına katkısı, Türkiye’de dinler tarihi dünü, bugünü ve geleceği sempozyumu, Ankara: 4-6 Aralık, 145-158.
• Batuk, C. (2010). George Dumézil ve Türk dinler tarihindeki yeri, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
• Berkok, İ. (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul.
• Bir, S. (2016). Gılgamış Destanı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Cocchiara, G. (1971). The History of Folklore in Europe(İtalyanca aslından çev.: John N. McDaniel). Philadelphia: Institute for the Study of Human Issues.
• Colarusso, J., Tamirlan S. ve Walter M. (2016). Tales of he narts: ancient myths and legends of osetians. Princiton University Press.
• Demirezen, M. (1991). Phonetics. Ankara.
• Ditler, P. A. Vpusknoe kurganoe pogrobenie bliz Maykopa, el yazması, ABAE (Adıge Blimsel Araştırma Enstitüsü) arşivinde, No. 2. (çev. Hapi Cevdet Yıldız), https://mefenef.com/nartlar-adige-yigitlik-destani-1-1175.html
• Divitçioğlu, S. (2000). Kök Türkler kut, küç, ülüg. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Dumézil, G. (2000). Kafkas halkları mitolojisi, çev. Musa Yaşar Sağlam. Ankara: Ayraç Yayınevi.
• Dumézil, G. (2012). Mit ve destan 1: Hint-Avrupa halklarının destanlarında üç işlev ideolojisi, çev. Ali Berktay, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Dumézil, G. (2012). Oset Nart Destanları nasıl okunmalı? çev. Hayri Ata. Ankara.
• Dundes, A. (2006). “Doku, Metin ve Konteks”, Halk Bilimin-de Kuramlar ve Yaklaşımlar 1. Çev.: Metin Ekici. Ankara: Geleneksel Yayınları, s. 40-52
• Dürüşken, Ç. (2010). İlkçağ felsefesi: mitolojide bireyselleşme çabaları. İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi.
• Ekici, M. (1998). “Halk Bilimi Çalışmalarında Metin (Text), Doku (Texture), Sosyal Çevre ve Şartlar (Konteks) İlişkisinin Önemi”, Millî Folklor, Yıl: 10, Sayı 39, Güz, 25-34
• Ekşigil, A. (2003). “George Dumézil” Tarih ve Toplum Dergisi No:42 1987 s. 49’dan aktaran M. Ertuğrul Düzdağ M. Akif Mısır Hayatı ve Kur’an Meali, İstanbul: s. 206; Cengiz Batuk “George Dumézil’in Kafkas Mitolojisi Araştırmaları ve Türk Dinler Tarihi Çalışmalarına Katkısı” Türkiye’de Dinler Tarihi Dünü Bugünü ve Geleceği Sempozyumu Ankara: 4-6 Aralık 2009.
• Erbaş, H. (2019). Dünden bugüne dünya destanları, ed. G. Kökdemir ve A.G. Fidan. Ankara: Bilgin Yayınevi.
• Eribon, D. (1998). George Dumezil’le konuşmalar, çev. İsmail Yenguz. İstanbul: Sinatle Yayınları.
• Gazali, İ. (2013). Gökyüzüne bakmanın faydaları. İstanbul: Nesil Yayınları,
• Grisward Joel H. (2012). Giriş: Üç varmış üç yokmuş, Mit ve destan I. Hint-Avrupa halklarının destanlarında üç işlev ideolojisi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Güsar, V. (1977). Kafkasya üzerine beş konferans: Çerkeslerde din ve inanç. İstanbul: Kafkas Kültür Derneği Yayınları.
• Herodotos, (1991). Herodot tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Homeros, (2009). İlyada, çev. Azra Erhat ve A. Kadir. İstanbul: Can Yayınları.
• Homeros, (2009). Odysseia, çev. Fulya Koçak. Ankara: Arkadaş Yayınevi. Kestan Dmitri. Nartskiy epos”, materialı soveş. 19-20 akt. 1956, g. Orconikidze, 1957, s. 215-216; Hapi Cevdet Yıldız. https://mefenef.com/nartlar-adige-yigitlik-destani-1-1175.html.
• Krupnov. E. İ. (1952). Drevnaya istoriya Kabardı, Nalçik; Hapi Cevdet Yıldız. https://mefenef.com/nartlar-adige-yigitlik-destani-1-1175.html.
• Lechte, J. (1994). Fifty key contemporary thinkers from structuralism to postmodernity Florance USA: Routledge.
• Maden, S. (2019). Gılgamış Destanı. (çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Mannheim, K. (2002). İdeoloji ve ütopya (1 b.). çev. M. Okyavuz. Ankara: Epos Yayınları.
• Marx, K. (1979). Ekonomi politiğin eleştirisine katkı (1 b.). çev. S. Belli. Ankara: Sol Yayınları.
• McLuhan, M. (2001). Global köy. İstanbul: Scala Yayıncılık.
• Miller, V. (1887) Oset etütleri. Moskova, çev. Hapi Cevdet Yıldız. https://mefenef.com/nartlaradige-yigitlik-destani-1-1175.html.
• Mircae, E. (1993). Mitlerin özellikleri, çev. Sema Rıfat. İstanbul: Simavi Yayınları,
• Özbay, Ö. (1990). Mitoloji ve Nartlar. Ankara: Kafdağı Yayınları.
• Özbay, Ö. (1999). Dünya mitolojisi ve Nartlar. Ankara: Kafdağı Yayınları. http://istanbulkafkaskultur.net/nart-mitolojisi/ 21 Ekim 2023.
• Özdemir, Y. (1988). Adıge halk destanları Nartlar. Kafdağı Dergisi, Ankara: Mine Ofset Matbaacılık, 37-40.
• Papşu, M. (2003). Çerkesler. Atlas Dergisi, 121, 117.
• Salbiv, T. (2016). Commentart”tales of the Narts: Ancient myths and legends of osetians, ed. John Colarusso ve Walter May. Princeton: Princiton University Press.
• Tavkul, U. (2011). Nartlar, Karaçay-Malkar mitolojisinin destan kahramanları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Time, S. (1959). Çerkeslerde edebiyat. Yeni Kafkas Dergisi, 14(38) 9-10.
• Tuğcu, İ. (2019). Dünden bugüne dünya destanları: Ölümsüzlüğün peşinde kahraman-kral Gılgames. Ankara: Bilgin Yayınevi.
• Von Sydow, C. W. (2010). “Coğrafya ve Masal Ekotipleri”. Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. (Çev.: Tuğçe Işıkhan). Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• Yağan, M. (1997). Kaf dağının ardından geliyorum, çev. Şenol Zaman-Bahri Kazbek. Ankara: Tley Yayınları.
• Yenemiko, M. (1989). Mitoloji. Kafdağı Dergisi, 10-12.
• Yıldız, C. (1977). Kafkasya üzerine beş konferans: Adıge edebiyatı. İstanbul: Kafkas Kültür Derneği Yayınları.
• Yıldız, H. C. (2002). Kafkas uluslarının adlandırmalarına göre bazı Nart adları, Mefenef.Com: Hadağale Asker, Ulusun Hafızası, Adıge Nart Destanının Kökeni, Maykop.
• Yılmaz, D. (2019). Dünden bugüne dünya destanları, Nart Destanı. Ankara: Bilgin Yayınevi.
• İnternet Kaynakları
• http://istanbulkafkaskultur.net/nart-mitolojisi/ 21 Ekim 2023. https://mefenef.com/nartlar-adige-yigitlik-destani-1-1175.html.
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Nart_destanlar%C4%B1 Erişim 22 Ekim 2023.
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Nart_destanlar%C4%B1 Erişim 22 Ekim 2023(https://abaza.org/tr/abhazyn-nart-destany-ulusun-efsanevi-imzasy).e öğretiminin sorunları. Turkish Studies, 5(3), 728-749.