ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR VEFĀT-NĀME

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 4, 1218 - 1245, 15.12.2024

Recep Yürümez

https://doi.org/10.7884/teke.1572799

Öz

Arapça ölüm kelimesinden yola çıkarak başta peygamber efendimizin ölümü olmak üzere dört halife, din büyükleri ve kimi devlet adamları için yazılmaya başlanmış olan vefât-nâmelere Çağatay Türkçesinde de rastlanmaktadır. Doğu Türkistan’da Çağatay Türkçesinin Klasik Sonrası devrinde istinsah edildiği anlaşılan 322 varaklık risalenin içerisinde nesir olarak 281b-291a varakları arasında yer almakta olan eserin tam adı “vefāt-nāme-i ān ḥażret ṣallāhü ʿaleyhi ve sellem”dir.
Eser, Allah’a hamd, peygamberimize salavat ile başladıktan sonra Hz. Peygamberin sağlığı bozulunca yerine namaz kıldırması için Hz. Ebubekir’i görevlendirmesi ve bu durumu gören sahabalerin hüzünlenmeleri ile başlamakta, Hz. Ukaşe ile Hz. Peygamberin helalleşmesinden sonra Hz. Peygamberin emaneti teslimi ile son bulmaktadır.
Yapmış olduğumuz çalışma ile eserin çeviri yazısı yapılmış, ses bilgisi, şekil bilgisi incelenmiştir. Ses bilgisi ve şekil bilgisinde gerekli görülen dil olayları ile birlikte Oğuz Türkçesi unsurları açıklanmıştır. Bu bağlamda çalışma kaleme alınırken eser incelemesine dayalı olması hasebiyle doküman incelemesi tekniği kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, vefât-nâme, vefât-ı nebi, gramer incelemesi, çeviri yazı.

A VEFĀT-NĀME WRITTEN IN CHAGATAI TURKIC

Öz

Vefât-nâmes, which were initially written to commemorate the death of the Prophet and later extended to include the deaths of the four caliphs, prominent religious figures, and certain statesmen, are also found in Chagatai Turkish. One such vefât-nâme is part of a 322-folio manuscript that was copied in the Post-Classical period of Chagatai Turkish in East Turkistan. The work, located between folios 281b-291a in prose, is titled “vefāt-nāme-i ān ḥażret ṣallāhü ʿaleyhi ve sellem.”
The work begins with praise to God and blessings upon the Prophet. It recounts how, when the Prophet’s health deteriorated, he appointed Hz. Abu Bakr to lead prayers in his place, which saddened the companions who witnessed this. The narrative concludes with the Prophet’s farewell and passing, after a final moment of reconciliation with Hz. Ukasha.
In this study, the text has been transcribed, and its phonological and morphological aspects have been analyzed. Language phenomena, along with Oghuz Turkish elements, are explained where necessary in the phonological and morphological sections. Since the study is based on an examination of the text, the document analysis technique was used.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, vefât-nâme, death of the Prophet, grammar analysis, transcription.

Kaynakça

• Argunşah, M. (2018). Tarihî Türk lehçeleri Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Baldemir, İ. (1996). Vefat-ı nebi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeni Türk Dili Ana Bilim Dalı.
• Cansız Aktaş, M. (2014). Nitel veri toplama araçları. Kuramdan Uygulamaya Eğitimde Bilimsel Araştırma Yöntemleri, (Ed. Mustafa, M.), Pegem Akademi Yayıncılık, s. 337-371.
• Coşkun, M. V. (2017). Özbek Türkçesi grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Dıykanbay, M. (2021). Kırgız kadınlarında saç, başlık ve statü, Milli Folklor, 17(33), 198-207.
• Donuk, S. (2017). Türk edebiyatında vefeyâtnâme ve İsmail Belîğ’in Güldeste-i Riyâz-ı İrfân’ı. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca el kitabı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Efendioğlu, S. (2021). Mevlânâ Lutfî gül ü nevrûz (dil incelemesi-metin ve aktarma-gramatikal dizin-tıpkıbasım). Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Eker, Ü. (2010). Çağatay Türkçesinde eklerde görülen yuvarlaklaşmalardaki eski Anadolu Türkçesi etkisi. Turkish Studies, 5(1), 63-84.
• Eker, Ü. (2012). Seyyid Kasımî’nin destanlarında görülen eski Anadolu Türkçesi etkisi. Yozgat Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(2), 63-84.
• Eliaçık, M. (2023). Mevlid metinlerinin vefât-ı nebî bölümleri üzerine bir inceleme, Türk Kültüründe Mevlit Geleneği Uluslararası Sempozyumu, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları 261, s. 463-478.
• Ercilasun, A B. (2006). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesi grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Gün, F. (2022). Hemedan âşıklık geleneğinde cönkler. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 6(4), 1244-1264. https://doi.org/10.34083/akaded.1201541
• Güner Dilek, F. (2022). Altay Türkçesi grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaba, H. (2022). Yesevi şairi Şems-i Âṣî ve cüûd-nâmesi. Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 11(3), 1041-1062.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2020). Kırgız Türkçesi grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Kayaokay, İ. (2021). Hz. Ali’nin şehadeti hakkında manzum bir vefât-nâme: der-beyān-ı vefāt-ı hażreti ʿAli. (Ed. Yavuz Ö., Qahramanov V., Fırat T.), 6. Intertationel Istanbul Scientific Research Congress, İstanbul, s. 81-99.
• Korkmaz, Z. (2022). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Orak, B. (1995). Lutfi’nin Gül ü Nevruz’u gramer indeksi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Özcan, N. (2012). Molla Veli’nin vefât- nebî’si. Turkich Studies, 7(2), 839-878.
• Özeren, M. (2020). Tacikistan Kırgız Türkçesi. İstanbul: Kesit.
• Öztürk, R. (2020). Yeni Uygur Türkçesi grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Sağlam, H. (2023). Bir vefât-nâme örneği olarak manzûme-i vefât-ı Ebû Bekr-i Sıddîk. Turkish Studies - Comparative Religios Studies, 18(4), 477-490.
• Taşkesenlioğlu, L. (2022). Mevlid hikâyeleri. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Turhal-Güner, F. (1996). Şeyyâd Hamza’nın “vefât-ı Hazret-i Muhammed ʿAleyhi’s-selām” adlı mesnevisi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Eski Türk Edebiyatı Ana Bilim Dalı.
• Ulutaş, İ. (2017). Zamir n’si üzerine değerlendirmeler. Akademik Bakış Dergisi (60), 452-460.
• Von Gabain, A. (2007). Eski Türkçenin grameri. (M. Akalın Çev.), Ankara: TDK Yayınları.
• Yıldız, A. (2015). Fazlullâh Moral’ın iki mesnevîsi: ta’ziye-nâme ve vefât-ı nebî. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(4), 25-42.
• Yürümez, R. (2024a). Çağatay Türkçesiyle yazılmış Rāżınāme-i Ḥażret-i Mūsā ʿaleyhi’s-Selām. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 34(2), 577-594.
• Yürümez, R. (2024b). Çağatay Türkçesiyle yazılmış bir risale. IX. International Social Sciences Congress, 27-29 Ekim 2024, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, s. 62-71.
• İnternet Kaynakları
• URL-1: https://sozluk.gov.tr/ (erişim 10.09.23).
• URL-2: https://islamansiklopedisi.org.tr/vefeyat (erişim 10.10.2024).
• URL-3: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Ankeb%C3%BBt-suresi/3397/57-60-ayet-tefsiri, (erişim 11.10.2024).
• URL-4: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/alak-suresi/6107/1-5-ayet-tefsiri, (erişim 11.10.2024).
• URL-5: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/M%C3%A2ide-suresi/672/3-ayet-tefsiri, (erişim 08.10.2024).
• URL-6: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Nasr-suresi/6214/1-3-ayet-tefsiri, (erişim 09.10.2024)
• URL-7 https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Bakara-suresi/162/155-157-ayet-tefsiri, (erişim 09.10.2024).
• URL-8 https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Secde-suresi/3514/11-ayet-tefsiri, (erişim 05.10.2024).
• URL-9 https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Y%C3%A2s%C3%AEn-suresi/3787/82-ayet-tefsiri, (erişim 03.10.2024).