MUÎNÜ’L MÜRİD’DE YER ALAN MENTAL FİİLLER

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 4, 1246 - 1282, 15.12.2024

Menşure Aşcı

https://doi.org/10.7884/teke.1581114

Öz

Fiiller bir varlığın veya kavramın somut ya da soyut herhangi bir hareketini, oluşunu, durumunu ve kılışını anlatan kelime türleridir. Cümlede söz dizimsel ve anlamsal yapıları kurup geliştiren sözlük birimler olarak da işlevleri vardır. Fiiller bağlamdan hareketle farklı anlamlara ve işlevlere sahip olurlar. Bu özelliklerinden dolayı incelemeye tabi tutulduklarında farklı gruplara ayrılarak incelenirler.
Mental fiiller (mental verbs), zihin yoluyla meydana gelen durum ve olayları anlatan, herhangi bir hareketi karşılamayan, bazen isteğe bağlı olarak bazen de istem dışı gerçekleşen, mental durum ve süreci, duyguyu, bir davranışı, arzu ve isteği ve algıyı ifade eden çok yönlü anlam genişliğine sahip fiillerdir.
Bu çalışmada, 14’üncü yüzyılda tarihî Harezm Türkçesi yazılmış Mu’înü’l-Mürîd adlı manzum didaktik eserde kullanılan mental fiiller incelenmiştir. Tespit edilen mental fiiller dört ana gruba ayrılmış (duyu, duygu, idrak, açıklama); her grup da kendi içinde alt gruplara bölünmüştür. Dört ana başlığın dışında oluşan alt başlıklar, eserin bağlamına göre şekillendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hârezm Türkçesi, Mu’înü’l-Mürid, mental fiiller, tematik sınıflandırma

MENTAL VERBS IN MUÎNÜ’L MÜRİD

Öz

Verbs are types of words that describe any concrete or abstract movement, formation, state and behavior of an entity or concept. They also have functions as lexical units that establish and develop syntactic and semantic structures in a sentence. Verbs have different meanings and functions depending on the context. Because of these features, verbs are examined by dividing them into different groups.
Mental verbs are verbs that describe situations and events that occur through the mind, do not correspond to any movement, sometimes occur voluntarily and sometimes involuntarily, and have a versatile range of meanings that express mental states and processes, emotions, behaviors, desires and wishes and perceptions.
In this study, the mental verbs used in the verse didactic work Mu’înü’l-Mürîd, written in historical Khwarezm Turkish in the 14th century, are examined. Identified mental verbs are divided into four main categories; each category is divided into subgroups within itself. The subheadings formed outside the four main headings are shaped according to the context of the work.

Anahtar Kelimeler

Khwarezm Turkish, Mu’înü’l-Mürid, mental verbs, thematic classification.

Kaynakça

• Aksoy, G. (2022). Anlam bilimsel bir fiil kategorisi olarak mental fiiller / Mental verbs as a semantic verb category. Dil Araştırmaları / Journal of Language Studies 16(30), 115-137.
• Aktan, B. (2012). Mu’înü’l-Mürîd’de Oğuzca ses ve şekil özellikleri. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,32(2),1-8.
• Ata, A. (2014). Harezm-Altın Ordu Türkçesi / Çağatay Türkçesinin ilk evresi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Ataman, H. (2023). Yûnus Emre Dîvânı’nda mental fiiller. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 76, 179-216.
• Ayan, E. ve Türkdil, Y. (2014). Anlam bilimi açısından Kazak Türkçesinde görme duyu fiilleri / Sight feeling verbs in Kazakh Turkish from the semantic point of view. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi / The Journal of International Social Research 7(35), 26-41.
• Aydoğmuş, E. (2021). Özbek Türkçesinde mental fiiller. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 22, 135-151.
• Bayraktar, F. S. (2017). Bulgarca sözlüğünde yer alan Türkçe mental fiiller. XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, Romanya Bildiri Kitabı. 25-28 Eylül 2017, Bükreş, s. 458-466.
• Beyitoğlu, Y. K. (2021). Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’unda mental fiiller. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 11(3), 1521-1534.
• Biber, D., Johansson, S., Leech, G., Conrad, S., Finegan, E. (1999). Grammar of spoken and written English. London: Longman.
• Booth, J. R. ve Hall W. S. (1995). Development of the understanding of the polysemious meanings of the mental state-verb know. Cognitive Development, 10(4), 529-549.
• Croft, W. (1993). Case marking and the semantics of mental verbs. Semantics and The Lexicon, (ed. James Pustejovsky). Dordrecht: Kluwer Academic.
• Çatak, A. (2012). Mu’înü’l-Mürîd’de Allah tasavvuru ve Kur’an’dan temelleri. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(2), 219-244.
• Darabadi, M. (2018). Nehcü’l Feradis’te mental fiiller. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 3(1), 85‐113.
• Doğan, L. ve Erdin, C. (2021). Gagavuz Türkçesinde mental fiiller. International Journal of Languages’ Education and Teaching 9(2), 191-221.
• Doğan, N. (2022). Türkçede iletişim fiilleri: fiillerin sınıflandırılmasında hibrit yaklaşım. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 12(3), 2441- 2466.
• Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde mental fiillerin isteme göre anlam değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı. Ankara Üniversitesi, 20-26 Eylül 2004, Ankara, s. 939-949.
• Halliday, M. (2014). An introduction to functional grammer. London: Foreign Language Teaching and Research Press.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde mental fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Hirik, E. (2017). Türkiye Türkçesi duyu fiillerinde anlam ve kelime sıklığı ilişkisi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 41: 53-74.
• Kalkan, N. (2015). Başkurt Türkçesinde mental fiiller. Actual problems of Turkic studies Dedicated to the 180th anniversary of the Department of Turkic Philology at the St. Petersburg State University. St. Petersburg, 177-186.
• Kamchybekova, K. (2011). Duyu fiillerinin anlamsal özellikleri üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 8(2), 22-35.
• Levin, B. (1993). English verb classes and alternations, a preliminary investigation. London: The University of Chicago.
• Lock, G. (1996). Functional English grammar: an introduction for second language teachers. Cambridge: Gambridge University.
• Özeren, M., Alan, İ. (2018). Kırgız Türkçesinde mental fiiller. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,61, 203-224.
• Sandalyeci, S. (2016). Bir Eski Anadolu Türkçesi metni olan Şeyyat Hamza’nın Yûsuf u Zeliha mesnevisinde mental fiiller. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 6(12), 157‐171.
• Seçkin, K. (2013). Mental fiiller bağlamında Uygur harfli Oğuz Kağan Destanı. VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri, Uludağ Üniversitesi, 4-7 Aralık 2013, Bursa, s. 921-929.
• Soydan, S. (2018). Tarama Sözlüğü’nün ilk iki cildindeki duygu fiilleri üzerine bir değerlendirme. Turkish Studies, 13(5), 471-493.
• Şahin, S. (2012). Mental fiil kavramı ve Türkmen Türkçesinde mental fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(4), 45-62.
• Togan, Z. V. (1928). Harezm’de yazılmış eski Türkçe eserler. Türkiyat Mecmuası, 2, 315-345.
• Toparlı, R. ve Argunşah, M. (2008). Mu’înü’l-Mürîd. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türkçe Sözlük (2011), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Viberg, Å. (2005). The lexical typological profile of Swedish mental verbs”. Languages in Contrast, 5(1), 121-157.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk runik harfli metinlerde mental fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(1), 17-51.
• Yegin, A. (2019). Mental fiil kavramı ve Şeyyâd Hamza’nın Yūsuf u Zeliha mesnevisinde mental fiiller. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 4(1), 51-74.
• Yıldız, H. (2020). Eski Uygurcada mental fiiller arası geçişler üzerine notlar. / Notes on transitions between mental verbs in old Uighur language. Gazi Türkiyat, Bahar 26, 105-125.