GEOGRAPHİC TERMS İN CODEX CUMANİCUS

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 4, 1196 - 1217, 15.12.2024

Erdinç Yeşilkaş

Öz

Codex Cumanicus, belonging to the Cuman-Kypchaks, is the first Turkish work written in Latin letters. It is thought that the Codex was completed at the end of the 13th century and the beginning of the 14th century. In addition to the Kipchak-Latin-Persian dictionaries, some grammatical rules are also given in the work. The text parts of the work consist of hymns, riddles and proverbs.
The work, which reflects the language of the Cuman-Kipchaks, is also very rich in terms of vocabulary. We can say that it covers many terms such as hymns, riddles, plant and animal names, color names, geographical terms, religious terms, war tools. The first publication of the Codex, whose author is unknown, was made by Count Geza Kuun in 1880. Although many thematic vocabulary studies have been carried out on the work, it has been observed that the geographical terms used in the work have not been addressed.
In this article, geographical terms in Codex Cumanicus, which have not previously been the subject of separate studies, are scanned and the equivalents of the recorded data in Old Turkish and contemporary Kipchak dialects are shown. It has been determined that many of the geographical term names in Codex Cumanicus were used from the Old Turkish period to today's Turkish dialects, and some geographical term names are only seen in this work.

Anahtar Kelimeler

Cuman-Kipchak Turkish, Codex Cumanicus, vocabulary, geographical term

CODEX CUMANICUS’TA COĞRAFİ TERİMLER

Öz

Kuman-Kıpçaklara ait olan Codex Cumanicus Latin harfleriyle yazılan ilk Türkçe eserdir. Codex’in 13. yüzyıl sonu ile 14. yüzyılın başında tamamlandığı düşünülmektedir. Eserde Kıpçakça-Latince-Farsça sözlüklerin dışında bazı gramer kuralları da verilmiştir. Eserin metin kısımlarını ise ilahiler, bilmeceler, atasözleri oluşturmaktadır.
Kuman-Kıpçaklarının dilini yansıtan eser, söz varlığı yönünden de oldukça zengindir. İlahiler, bilmeceler, bitki ve hayvan adları, renk adları, coğrafi terimler, dini terimler, savaş aletleri gibi birçok terimi kapsadığını söyleyebiliriz. Yazarı belli olmayan Codex’in ilk neşri 1880 tarihinde Kont Geza Kuun tarafından yapılmıştır. Eser üzerine birçok tematik söz varlığı çalışması yapılmış olmakla birlikte, eserde geçen coğrafi terimlerin ele alınmadığı görülmüştür.
Bu makalede Codex Cumanicus’ta yer alan ve daha önce çalışmalara müstakil olarak konu edinmemiş coğrafi terimler taranarak, fişlenen verilerin Eski Türkçe ile çağdaş Kıpçak lehçelerindeki karşılıkları gösterilmiştir. Codex Cumanicus’taki coğrafi terim adlarının pek çoğunun Eski Türkçe döneminden günümüz Türk lehçelerine kadar kullanıldığı, bazı coğrafi terim adlarının ise yalnızca bu eserde görüldüğü tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kuman-Kıpçak Türkçesi, Codex Cumanicus, söz varlığı, coğrafi terimler

Kaynakça

• Akar, A. (2018). Türk dili tarihi. İstanbul: Ötüken.
• Argunşah, M., Güner, G. (2022). Codex Cumanicus. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Argunşah, M., Sağol Yüksekkaya, G. (2013). Karahanlıca-Harezmce-Kıpçakça dersleri. İstanbul: Kesit.
• Argunşah, M. (2017). Codex Cumanicus’ta Hristiyanlığın baba, oğul ve kutsal ruh üçlemesini karşılayan Türkçe söz varlığı. Türklük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep Korkmaz Armağanı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. 69-85.
• Bashbasyeva, Z. (2023). Oxford Qazaq dictionar. Astana: Oxford Unıversıty.
• Baskakov, N. A. (1963). Nogaysko-Russkiy slovar. Moskova.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth- century Turkish. Oxford.
• Çalışkan, B. (2022). ‘Yıldız kelimesinin köken bilim açısından değerlendirilmesi’. Oğuz Türkçesi Araştırmaları Dergisi,4, 12-21.
• Ehmetyanov, R., Möhemmetdinov, R., Nurieva, F. ve Ganiev, F. (2014). Türkçe-Tatarca sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2018). Divanu Lugati’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• Ergönenç, D., Bulgarova, M. (2024). Nogay Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• e-Derleme Sözlüğü, Türk Dil Kurumu.
• e-Güncel Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu.
• Ganiyev, F., Ahmet’yanov, R., Açıkgöz, H. (1997). Tatarca-Türkçe sözlük. Kazan-Moskova: Insan.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Güner, G. (2016). Codex Cumanicus bağlamında Kumanların / Kıpçakların gündelik hayatına dair söz varlığı: eşya adları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(4), 1544-1560.
• Karadeniz, Y. (2017). Codex Cumanicus’ta bitki adları. MCBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 15(1), 610-638.
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2012). Kazak Türkçesi- Türkiye Türkçesi sözlüğü. İzmir: Birleşik.
• Koçak, M. (2021). Karay Türkçesi ağızları tematik söz varlığı (Haliç-Lutsk, Kırım, Trakay), Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Kononov, A. (2000). Kıpçak, Kuman, Kumuk kavim adlarının etimolojisi üzerine. (çev. M. Uğurlu). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 10, 518-526
• Maşkaraoğlu, S. (2023). Kırım Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Öztürk, A. (2019). Doğu Avrupa Kıpçak Türkçesinde Eski Türkçenin izleri, Eski Türkçenin izinde. Türkiye’de Eski Türkçe çalışmaları. (ed. H. Yıldız) Ankara: Akçağ.
• Öztürk, A. (2019). Karay Türkçesinde isim. Erzurum: Fenomen.
• Öztürk, A. (2021). Codex Cumanicus’ta Oğuzca etkisi, Oguz Bitig modern ve tarihsel Oğuzca üzerine araştırmalar. (ed. K. Azılı vd.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Pekacar, Ç., Türk, A. T. ve Yıldızlı, M. E. (2014). Codex Cumanicus ve Kumuk Türkçesinin söz varlığı: fiiller. VIII. Milletler Arası Türkoloji Kongresi Bildiri Kitabı (Ed. M. Özkan ve E. Doğan). İstanbul Üniversitesi, 30 Eylül 2012- 4 Ekim 2013, İstanbul, s. 293-307.
• Poyraz, E. (2020). Codex Cumanicus’ta organ ve vücut salgıları adları. TURKOPHONE Türkçe Konuşurların Akademik Dergisi, 7(3), 18-33.
• Sönmezler, D. (2020). Codex Cumanicus ve Kazan-Tatar Türkçesinin ortak söz varlığında askerî ve siyasî terminoloji üzerine bir değerlendirme. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3(5), 49-64.
• Şirin, H. (2020). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tıetze, A. (2016). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati.
• Uyğur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Uğurlu, M. (2017). Yaz Kelimesi Üzerine. VIII. Türk Dil Kurultayı Bildirileri. Türk Dil Kurumu, 22-26 Mayıs 2017, Ankara, s. 2081-2091.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Tükçesi sözlüğü. Konya: Eğitim.
• Yavuz Öz, D. (2020). ‘Işık ve ateş kavram alanlarının ortak kökü *Ya- ve türevleri’. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 9(1), 1-25.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch – Deutsch – Türkisch. Universitätsverlag Göttingen.