THE ESCAPE OF ARMENIANS TO AMERICA: THE SAMPLE OF ÇEMIŞGEZEK AND THE TAHRIR-I NÜFUS-U UMUMIYYE TEDKIK-I MUAMELAT COMMISSION REGISTER DATED 1907

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 2, 657 - 676, 15.06.2025

Sevim Erdem

https://doi.org/10.7884/teke.1608732

Öz

It is a remarkable phenomenon that the Armenian and Protestant (Prot) communities from the Christian nation of the Ottoman Empire went to America as fugitive immigrants from the last quarter of the nineteenth century. One of the significant centers of these migrations is the Çemişgezek district, which has hosted different beliefs and cultures. Many people from various neighborhoods of Çemişgezek (such as Çukur, Hamam-ı Atik, Moğosor, Uçbek, etc.) and villages (such as Oskiğ, Hazari, Mamsa, Moruşka, Toma Mezraa, etc.) immigrated to America as fugitives between the years 1874 and 1907, and these migrations generally took place towards cities such as Lorensa, New York, Boston, California, and San Francisco. The Ottoman Empire’s Registry of Population Commission Register Dated 1907 included updated information about the residence information of the individuals who escaped and the places where they went. In the escapes specific to Çemişgezek, adult men generally set off first and then took their families (father, mother, wife, children, etc.) with them, and sometimes they migrated directly with their families. There were also people who established new lives in the cities they went to. It was recorded that a total of three hundred and three people from the Armenian and Protestant communities escaped from the Çemişgezek district between the years 1874 and 1907. Two hundred and eighty-two of this population were men (zikur), and twenty-one were women (inas). The aim of this study is to verify the individuals belonging to the Armenian and Protestant communities who escaped from Çemişgezek to America, on the basis of official records.

Anahtar Kelimeler

Çemişgezek district , Armenian-Protestant Community , Desertion , America , Sultan Abdulhamid II

ERMENİLERİN AMERİKA’YA FİRARI: ÇEMİŞGEZEK ÖRNEĞİ VE 1907 TARİHLİ TAHRİR-İ NÜFUS-U UMUMİYYE TEDKİK-İ MUAMELAT KOMİSYONU DEFTERİ

Öz

Osmanlı Devleti’nin Hristiyan milletinden Ermeni ve Protestan (Prot) cemaatlerinin, XIX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren firari göçlerle Amerika’ya gitmesi dikkat çekici bir olgudur. Bu göçlerin önemli merkezlerinden biri, farklı inanç ve kültürlere ev sahipliği yapmış olan Çemişgezek kazasıdır. 1874-1907 yılları arasında Çemişgezek’in çeşitli mahallelerinden (Çukur, Hamam-ı Atik, Moğosor, Uçbek vd.) ve köylerinden (Oskiğ, Hazari, Mamsa, Moruşka, Toma Mezraa gibi) birçok kişi firari olarak Amerika’ya göç etmiş ve bu göçler genellikle Lorensa, New York, Boston, California ve San Francisco gibi şehirlere doğru gerçekleşmiştir. Osmanlı Devleti’nin 1907 tarihli Tedkik-i Muamelat Komisyonu Defteri’nde, firar eden bireylerin ikametgâh bilgilerine ve gittikleri yerlere ilişkin bilgilere yer verilmiştir. Çemişgezek özelindeki firarlarda genellikle önce yetişkin erkekler yola çıkmış, ardından ailelerini (peder, valide, eş, çocuk vd.) yanlarına almışlardır; bazen ise doğrudan aileleri ile göç etmişlerdir. Gittikleri şehirlerde yeni hayatlar kuranlarda olmuştur. 1874-1907 yılları arasında Çemişgezek kazasından Ermeni ve Protestan cemaatine mensup toplam üç yüz üç kişinin firar ettiği kaydedilmiştir. Bu nüfusun iki yüz seksen ikisini erkekler, yirmi birini ise kadınlar oluşturmuştur. Bu çalışmada, Çemişgezek’ten Amerika’ya firar eden Ermeni ve Protestan cemaatlerine mensup bireylerin, resmi kayıtlar temelinde doğrulanması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çemişgezek kazası , Ermeni-Prot (Protestan) Cemaati , firar , Amerika , Sultan II. Abdülhamid

Kaynakça

• Arşiv Türkiye Cumhuriyeti, Cumhurbaşkanlığı Arşivi Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH. MKT), 01168/00061.
• Tetkik Eserler Açıkses, E. (2003). Amerikalıların Harput’taki misyonerlik faaliyetleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ağar, Ö. K. (1940). Tunceli-Dersim Coğrafyası. İstanbul: Türkiye Basımevi.
• Akçura, E. Ö. (2001). Osmanlı Devleti döneminde Ermeni isyanları. Ed. Hasan Celal Güzel, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Akçura, E. Ö.- Kaya, M. (2014). Ermeni Komitelerinin Anadolu’da çıkardıkları isyanlar. Yeni Türkiye. 62, s. 1887-1957.
• Akter, A. (2007). Tehcir öncesi Anadolu’dan Amerika’ya Ermeni göçü (1834-1915). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Arıkan, Z. (1984). 1518 (924) Tarihli Çemişgezek Livası kanunnamesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, (34), 101-122.
• Aydın, E. (1995). 1866-1867 M. (1283 H.) Tarih ve 397 Numaralı Çemişgezek Şer’iyye Sicili. Yüksek Lisans Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çakırca, D. (2015). Keban Barajı ile neler kaybettik, 4. Su Yapıları Sempozyumu. 19-21 Kasım, Antalya, s. 550-561. https://eskisakarya.imo.org.tr/resimler/ekutuphane/pdf/17688_55_57.pdf
• Doğanay, R. (1987). Sal-nâmelere göre, 1881-1907 yılları arasında Ma’mure’tül-Aziz Vilayetinde Gayr-i Müslim Teba’a, Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler) I (2),121-138.
• Gökalp, K. (2014). Dünden bugüne Çemişgezek’ten esintiler. Elazığ: Grafikkent.
• Günaydın, M. (2021). Ermenilerin gizlice Memalik-i Şahane’ye duhulü meselesi, Ermeni Araştırmaları, 69, 187-218.
• Gündüz, A. (1993). 1523 M. (929 H.) Tarih ve 998 no’lu Tapu-Tahrir defterine göre Musul, Mardin, Çermik, Harput ve Çemişgezek sancaklarının mukayeseli tarihi. Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Güzel, H. C.(2001). Ermeni sorununa genel bir bakış, Ed. Hasan Celal Güzel, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s.11-20.
• Hayreni, H. (2016). Yukarı Fırat Ermenileri 1915 ve Dersim. İstanbul: Belge Yayınları.
• İpek, N. (1995). Anadolu’dan Amerika’ya Ermeni göçü. OTAM, (6), 257-280. İstanbul Atatürk Kitaplığı, Hrt_000188. İstanbul Büyükşehir Belediyesi.
• Kaya, İ. (2006). Amerikalı Türkler. Coğrafi Bilimler Dergisi, 4(2), 1-13.
• Kolay, A. (2017). 1920’li yıllarda Avrupa’da sinema ve tiyatroda Ermeni propagandası. VAKANÜVİS, 2(2), 164-190.
• Mccarthy, J. (2001). I. Dünya Savaşında İngiliz propagandası ve Bryce Raporu, Ed. Hasan Celal Güzel, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Mergureian, B. J. (2017). Harput: ABD Konsolosluğundan Görünüm. Ed. Richard G. Hovannisian. Tarihi Kentler ve Ermeniler Harput. İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Özdemir, R. (1995). Harput ve Çemişgezek’te askeri ailelerin sosyo-ekonomik yapısı (1890-1919). Belleten, 39(226), 739-836.
• Ulutürk, M. (2013). Harput’ta bir misyoner: Crosby Howard Wheeler (1823-1896) ve A bouquet from our missionary garden (Misyoner Bahçemizden Bir Demet) adlı eseri üzerine. Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, Elazığ, s. 33-64.
• Ünal, M. A. (1999). XVI. yüzyılda Çemişgezek sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yılmazçelik, İ. (1987). XIX. Yüzyılda Anadolu’da Ermenilerin sosyal ve iktisadi durumları hakkında bazı belgeler. Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), 1(1), 239-268
• Yılmazçelik, İ. (2011). Osmanlı Devleti döneminde Dersim Sancağı idari, iktisadi ve sosyal hayat. Ankara: Kripto Yayıncılık.