Erken Dönem Kelâm Felsefesinde İnsanın Ontolojisi (Tanımı ve Mahiyeti) Problemi

Yıl 2024, Sayı: 21, 42 - 61, 03.06.2024

Rıza Tevfik Kalyoncu

https://doi.org/10.55256/temasa.1379917

Öz

Bu makalenin temel problemi İslâm kelâmının (teoloji) Gazzâlî öncesi dönemindeki insanın tanımı ve mahiyeti ile ilgili görüşlerinin bir değerlendirmesini yapmaktadır. Bu amaca matuf olarak çalışmada erken dönem kelâmcılarının eserleri ve bu konuyla ilgili ikincil literatür gözden geçirilerek yorumlar geliştirilmiştir. Çalışmadaki temel bulgular Mu‘tezilî teorinin materyalist monizminin Eş‘arîlik tarafından devam ettirildiği ve insanın bütünlüğü, canlılık ve bütünlük arasındaki ilişkinin nasıl kurulacağı problemlerinin erken dönem kelâmın temel uğraşı olarak belirginleştiğidir. Buna göre filozofların düşünme eylemini insanın ayırt edici vasfı olarak gördükleri yerde kelâmcılar insandaki bütünlüğü ayırt edici vasıf olarak görmektedirler. Kelâm materyalizmi Tanrısallığı dışarda bırakmaması nedeniyle çağdaş materyalizmden özsel bir şekilde ayrılmakla birlikte yine de materyalist hüviyetini korumaktadır. Diğer taraftan kelâmî yaklaşım içerisinde epifenomenalizme benzer bir eğilim içerisinde olan Muammer bin Abbâd’ın (öl. 259/830) teorisi de özellikle insan anlayışı bağlamında önem kazanmaktadır. Çalışmada tüm bu farklılık ve benzerlikler erken dönem kelâmın felsefî tutumunu tespit etmek açısından gösterilmektedir. Çalışmanın literatüre yapmak istediği katkı ise, erken dönem kelâmının insanın tanımı ve mahiyeti bağlamında açabileceği ufuklara işaret etmek ve aynı zamanda bu düşünce geleneği içerisindeki felsefî zenginliği göstererek insanın tanımı ve mahiyeti bağlamında yapılacak daha spesifik çalışmalara bir giriş oluşturmaktır. Zira çağdaş zihin teorilerinin hangi İslam filozofu ve düşünürüne ne derece uyarlanabileceği konusu henüz tam olarak açıklık kazanmamıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İnsan, Mu‘tezile, Eş‘arîlik, Bütünlük, Kudret

The Problem of Ontology (Definition and Nature) of Human in Early Kalām Philosophy

Öz

The main problem of this article is to evaluate the views on the definition and nature of the human being in the pre-Ghazālī period of Islamic theology within the framework of the theories of the philosophy of mind. To this end, the study reviews the works of the early theologians and the secondary literature on the subject and develops interpretations about the problem of the definition of human beings. The study shows the extent to which the theologians' approach contrasts with the dualism of the philosophers. The main findings of the study are that the materialist monism of the mainstream Muʿtazilite theory was continued by Ashʿarism and that the problems of how to establish the relationship between the integrity of the human being, vitality, and wholeness became evident as the main preoccupation of early theology. Accordingly, where philosophers see the act of thinking as the distinguishing characteristic of the human being, theologians see the integrity of the human being as the distinguishing characteristic. Although theological materialism is fundamentally different from contemporary materialism in that it does not exclude divinity, it still retains its materialist character. On the other hand, Mu‘ammar’s theory, which might be understood as epiphenomenalism, gains importance, especially in the context of human understanding. In this study, all these differences and similarities are shown to identify the philosophical attitude of early kalām. The contribution that this study seeks to make to the literature is to point out the horizons that early kalām can open up in terms of the definition and nature of the human being, and at the same time to show the philosophical richness within this tradition of thought and to provide an introduction to more specific studies on the definition and nature of the human being. This is because the extent to which contemporary theories of the mind can be adapted to which Islamic philosopher and thinker has not yet been fully clarified.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Human, Mu‘tazilite, Asharism, Integrity, Potency

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Kâdî. El-Muġnî Fî Ebvâbi’t-Tevḥîd. Daru’l Mısriyye li’t-te’lîf ve’t-terceme, n.d.
• Altaş, Eşref. “Fahreddîn Er-Râzî’ye Göre İnsanın Mahiyeti ve Hakikati - Mücerred Nefs Görüşünün Eleştirisi-” İnsan Nedir? içinde, Editörler: Ömer Türker ve İbrahim Halil Üçer, 139-201. İstanbul: İlem Yayınları, 2019.
• Ayman Shihadeh. “Classical Ash’arī Anthropology: Body, Life and Spirit,” The Muslim World 102, (2012):433-447.
• Bağdâdî, Abdulkâhir. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 1995.
• Black, Deborah L. “Psikoloji: Nefs ve Akıl” İslam Felsefesine Giriş içinde, Editörler: Peter Adamson, Richard Taylor, 348-355. İstanbul: Küre Yayınları, 2005.
• Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik: Câhız’ın Ahlâk Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• ———. “Mu’tezile’nin İnsan Düşüncesinde Rakip İki Tasavvur” İnsan Nedir? içinde, Editörler: İbrahim Halil Üçer ve Ömer Türker. İstanbul: İlem Yayınları, 2019.
• Craig, Edward. “Monism,” Routledge Encyclopedia of Philosophy, 1998.
• Cüveynî. eş-Şâmil fî uṣûli’d-Dîn. İskenderiye: Münşeâtü’l-Meârif, 1969.
• Cüveynî. İrşâd. Mısır: Mektebetü’l- Hancî, 1950.
• Daiber, Hans. Das Theologisch-Philosophische System Des Muᶜammar Ibn ᶜAbbād As-Sulamī. Beirut: Kommision bei Franz Steiner Verlag, 1975.
• Dalkılıç, Mehmet. İslâm Mezheplerinde Ruh. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Demir, Osman. Kâdî Abdülcebbâr’da İnsan Psikolojisi: Güdüler (Devâî) ve İnsan Davranışı Üzerindeki Etkileri. Bursa: Emin Yayınları, 2013.
• Dhanani, Alnoor. The Physical Theory of Kalām: Atoms, Space and Void in Basrian Mu‘tazilī Cosmology. Leiden, New York, Köln: E.J. Brill, 1994.
• Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn. 2 Cilt. Mektebetü’l Asriyye, 1990.
• Ebû Reşîd en-Nisâbûrî. el-Mesâʾil fi’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l-Baġdâdiyyîn. Beyrut, 1979.
• Ess, Josef van. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra. Handbook of Oriental Studies. Section 1, The Near and Middle East. Vol. 3. Leiden: Brill, 2017.
• Ezzeynî, Muhammed Abdurrahim. Ebü’l-Huzeyl Allâf: Ârâuhu’l Kelâmiyye ve Felsefiyye. Mansure: Darü’l-Yakîn, 2010.
• Fahreddin Râzî. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Fakhry, Majid Macid. “The Mu’tazilite View of Man” in Recherches d’Islamologie: Recueil d’aerticles Offert á George C. Anawati et Louis Gardet Par Leurs Colléges et Amde, 107-21. Leuven: Peeters, 1977.
• Faruqi, İsmail Raci. “The Self in Mu’tazilah Thought” in East West Studies on The Problem of the Self, EditörleR: P.T Raju, Alburey Castell, 87-108. Hague: Martinus Nijhoff, 1968.
• Frank, Richard M. The Metaphysics of Created Being According to Abū l-Hudhayl al-ʿAllāf. İstanbul: Nederlands Historisch-Archaelogisch Instituut in Het Nabije Oosten, 1966.
• Haklı, Şaban. “Eş‘arî ve Cüveynî’nin İnsan Anlayışı” İnsan Nedir? içinde, Editörler: İbrahim Halil Üçer, Ömer Türker. İstanbul: İlem Yayınları, 2019.
• Hasîm, Ali Nehmî. Cübbâiyyân: Ebû Ali, Ebû Hâşim. Câmiatü’l- Lîbiyye, y.y.
• İbn Hazm. el-Faṣl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-niḥal. Beyrut: Dârü’l-Ecyel. Beyrut: Darü’l Ecyel, y.y.
• İbn Fâris. Muʿcemü Meḳâyîsi’l-Luġa, y.y.
• İbn Fûrek. el-Ḥudûd fi’l-Uṣûl. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1999.
• İbn Fûrek. Mücerredu Maḳâlât. Kahire: Mektebetü’l-Sekafeti’d-Dîniyye, 2005.
• İbnü’l Melâhimî,. Tuḥfetü’l-mütekellimîn fi’r-red ʿale’l-felâsife. Tahran: Freie Universitat Berlin; Müessese Bujuhşi Hikmet ve Felsefe İran, 1386.
• Orhan Şener Koloğlu. Cübbâiler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İsam Yayınları, 2011.
• Priest, Stephen. Theories of the Mind. New York: Houghton Mifflin Company, 1991.
• Racha El Omeri. The Theology of Abū l- Qāsim Al- Balkhī/ Al-Ka‘bī. Boston, Leiden: Brill, 2016.
• Şehristânî. el-Milel ve’n-Nihal. Çeviren: Mustafa Öz, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2011.
• Sophia Vasalou. “Subject and Body in Baṣran Mu‘tazilism, or: Mu‘tazilite Kalām and The Fear of Triviality,” Arabic Sciences and Philosophy 17, (2007): 267-298.
• Tahânevî. Keşşâfu Iṣṭılâḥâti’l Fünûn. 2. Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Türker, Ömer. “Bir Tümdengelim Olarak Şahitle Gaibe İstidlal Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Getirdiği Eleştiriler,” İslâm Araştırmaları Dergisi 18, (Temmuz 2007): 1-25.
• Zafar, Abdul Basit. "Kâdî Abdulcebbâr'da Teolojik Antropoloji." Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2020.