Âhiret Hayatı Felsefî Açıdan Temellendirilebilir mi? İbn Hindû’nun Eskatoloji Öğretisi

Yıl 2024, Sayı: 22, 6 - 21, 12.12.2024

Nisanur Çekmece

https://doi.org/10.55256/temasa.1474053

Öz

Ruhun/nefsin ölümsüzlüğü ve insanın ölüm sonrası varlığının mahiyeti hem din hem de düşünce/felsefe tarihinde ele alınan temel konuların başında gelmektedir. Antik-Helenistik felsefe-bilim geleneğinden, özellikle de Aristoteles’ten (ö. 322 MÖ) tevarüs edilen nefsle ilgili teorik çerçeve, İslam dininin âhiret hayatına dair güçlü vurgusunun da eşliğinde İslam felsefe geleneğinde ayrıntılı bir şekilde işlenmiş ve derinleştirilmiştir. Âmirî (ö. 381/991) ve İbnü’l-Hammâr’ın (ö. ykl. 410/1019) talebesi, İbn Miskeveyh (ö. 421/1030) ve İbn Sînâ (ö. 428/1037) gibi önde gelen filozofların çağdaşı olan İbn Hindû (ö. 423/1032) başta tıp olmak üzere felsefenin çeşitli alanlarına dair kaleme aldığı eserlerle önemli bir konumda bulunsa da İslam felsefesi tarihinde gölgede kalmış bir isimdir. Onun çalışmaları içinde küçük hacmine rağmen hem başlığı hem de içeriği itibariyle belki de en dikkat çekici eseri, âhiret hayatını felsefî açıdan temellendirmeyi hedefleyen Makâle fî vasfi’l-me‘âdi’l-felsefî’dir. Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) filozofları tekfîr ettiği üç meseleden biri olması sebebiyle İslam felsefesi çalışmalarında önemli bir konuma sahip olan bu mesele, daha ziyade Fârâbî (ö. 339/950) ve İbn Sînâ’nın öğretileri etrafında tartışılsa da İbn Hindû’nun bu eseri, meseleye yeni boyutlar kazandıracak bir mahiyete sahiptir. Bu makalenin amacı, İbn Hindû’nun risalesindeki çerçeveyi takip ederek onun nefsin mahiyeti, türleri, aklî/insanî nefsin bedenle ilişkisi ve bedenin ölümü sonrasındaki muhtemel durumlara dair yaklaşımını ortaya koymak, muhtemel kaynaklarını tespit ederek İslam felsefe geleneğindeki konumunu belirginleştirmektir.

Anahtar Kelimeler

İbn Hindû, Âhiret, Me‘âd, Ruh, Nefs, Ölümsüzlük

Is There a Way to Explain Hereafter Philosophically? On Ibn Hindū’s Eschatology

Öz

The immortality of the soul and the essence of human existence after death are among the main topics discussed in the history of both religion and thought/philosophy. The theoretical framework regarding the soul, inherited from the Ancient-Hellenistic philosophy-science tradition, especially Aristotle (d. 322 BC), has been elaborated and deepened in the Islamic philosophical tradition, accompanied by the strong emphasis of the Islamic religion on the afterlife. Ibn Hindū (d. 423/1032), a student of al-ʻĀmirī (d. 381/991) and Ibn al-Ḫammār (d. ca. 410/1019) and a contemporary of prominent philosophers such as Ibn Miskawayh (d. 421/1030) and Ibn Sīnā (d. 428/1037), has an important position with the works he wrote on various fields of philosophy, especially medicine, he is an overshadowed name in the history of Islamic philosophy. Among his works, despite its small volume, the most striking work in terms of both its title and content is Maqāla fī waṣf al-ma‘ād al-falsafī, which aims to explain the afterlife from a philosophical perspective. This issue, which has an important position in the studies of Islamic philosophy as it is one of the three issues on which al-Ghazālī (d. 505/1111) declared philosophers to be unbelievers, is discussed mostly around the teachings of al-Fārābī (d. 339/950) and Ibn Sīnā, but Ibn Hindū’s work has a nature that will add new dimensions to the problem. The aim of this article is to follow the framework of Ibn Hindū’s treatise and to reveal his approach to the nature of the soul, its types, the relationship of the intellect/human soul with the body, and possible situations after the death of the body, and to clarify its position in the Islamic philosophical tradition by identifying its possible sources.

Anahtar Kelimeler

Ibn Hindū, Hereafter, Return, Soul, Immortality

Kaynakça

• Abram, Sara. “A Treatise on the Immortality of the Soul by Ibn Suwār,” Studia Graeco-Arabica, sayı: 13 (2023): 181-209.
• Âmirî. Kitâbü’l-Emed Ale’l-Ebed. Çeviren: Yakup Kara, İstanbul: TYEKB, 2013.
• Aristoteles. Ruh Üzerine. Çevirenler: Ömer Aygün ve Y. Gurur Sev, İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2019.
• Buhârî, Sahîhu’l-Buhârî. Neşreden: Mustafa Dîb el-Bagâ, Dımaşk: Dâru İbn Kesîr – Dâru’l-yemâme, 1993.
• Durusoy, Ali. İbn Sînâ Felsefesinden İnsan ve Âlemdeki Yeri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2021.
• Fârâbî. el-Medînetü’l-Fâzıla. Çeviren: Yaşar Aydınlı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Ferrari, Cleophea. “Bridging the Gap between the Kindian Tradition and the Baghdad School: Ibn Hindu” in Philosophy in the Islamic World, Editörler: Ulrich Rudolph, Rotraud Hansberger ve Peter Adamson, 344-350. Boston: Brill, 2016.
• Halîfât, Sahbân. “İbn Hindû,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 20, (1999): 67-70.
• Halîfât, Sahbân. “İbnü’l-Hammâr,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 21, (2000): 65-66.
• Halîfât, Sahbân. İbn Hindû: Sîretühû, ârâuhu’l-felsefiyye, müellefâtühû I. Amman: Kitabevi, 1996.
• Hawi, Sami S. “İbn Tufeyl’in Fârâbî’nin Bazı Görüşlerini Eleştirisi,” Çeviren: Atilla Arkan, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 4/5 (2002): 147-155.
• İbn Adiy, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fî duʻafâi’r-ricâl. Neşredenler: Adil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Muavviz, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• İbn Hindû, “Makâle fî vasfi’l-me‘âdi’l-felsefî,” İbn Hindû: Sîretühû, ârâuhu’l-felsefiyye, müellefâtühû I, Sahbân Halîfât, Amman: Kitabevi, 1996: 227-251.
• İbn Miskeveyh. el-Fevzü’l-Asğar. Çevirenler: Emrah Alağaş ve Mehmet Zahit Sezer, İstanbul: Endülüs Kitap, 2020.
• İbn Sînâ. Kitâbu’n-Necât. Neşreden: Mâcid Fahrî, Beyrût: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1982.
• İbn Sînâ. Kitabü’ş-Şifa: Nefs. Hazırlayan: Mehmet Zahit Tiryaki, Ankara: TÜBA, 2021.
• İbn Sînâ. Nefsin Halleri. Çeviren: Ömer Ali Yıldırım, İstanbul: Litera Yayınları, 2023.
• İbn Tufeyl. Hay bin Yakzân. Çeviren: M. Şerafeddin Yaltkaya, İstanbul: YKY, 2004.
• Kaya, M. Cüneyt. ““Rectifying Faith” Through Philosophy: On al-ʿĀmirī’s al-Iršād li-taṣḥīḥ al-iʿtiqād,” Studia Graeco-Arabica sayı: 13 (2023): 163-179.
• Kaya, M. Cüneyt. “Tabipler için Felsefe: İbn Hindû’nun Felsefe Tasavvuru ve Sözlüğü,” Felsefe Arkivi sayı: 34 (2012): 21-79.
• Kaya, M. Cüneyt. Bir ve Çok Âmirî Felsefesinde Tanrı ve Âlem. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Kutluer, İlhan. “İslam Felsefesi Tarihinde Ahlak İlminin Teşekkülü.” Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1989.
• Merçil, Erdoğan. “Bâvendîler,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 5, (1992): 214-216.
• Platon. Phaidon. Çeviren: Suut K. Yetkin, İstanbul: MEB, 1989.
• Ross, David. Aristoteles. Çeviren: Ahmet Arslan, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
• Turhan, Kasım. Âmirî ve Felsefesi. İstanbul: İfav Yayınları, 1992.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Arş,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 3, (1991): 406-409.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kürsî,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 26, (2002): 572-573.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Levh-i Mahfûz,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 27, (2003): 151.
• Yazıcı, Tahsin. “İspehbed,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 23, (2001): 176-177.