2018 ve 2024 İnsan Hakları, Vatandaşlık ve Demokrasi Dersi Öğretim Programlarının Karşılaştırılması

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 27, 69 - 83, 11.09.2025

Tuğba Dönmez

Öz

İnsan hakları, vatandaşlık ve demokrasi dersi Türkiye’de 2012 yılından beri ilkokul 4. sınıflarda okutulan bir derstir. Bununla birlikte Türkiye’de 2024 yılında Maarif Modeli uygulamasına geçilerek programlarının yapısı ve içeriği değiştirilmiştir. Değiştirilen öğretim programlarından biri de insan hakları, vatandaşlık ve demokrasi dersinin öğretim programlarıdır. Bu araştırmanın amacı 2018 ve 2024 insan hakları, vatandaşlık ve demokrasi dersi öğretim programlarının karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesidir. Araştırmada, nitel araştırma deseni içinde yer alan dokuman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. 2024 öğretim programlarına 2018 öğretim programlarından farklı olarak çocuk hakları konusu girmiş öğrenme alanlarının ilki bu konuya özel tasarlanmıştır. Bu bakımdan 2024 yılı öğretim programının Birleşmiş Milletler insan hakları eğitimi dünya programının beşinci aşaması ile uyumlu olduğu görülmektedir. Etkin vatandaşlık ve dijital vatandaşlık kavramlarına çokça vurgu yapan 2024 yılı öğretim programının çağın gereksinimlerine uygun yetkin ve erdemli insan profili yetiştirmeye uygun olarak hazırlandığı görülmüştür. Bununla birlikte 2024 yılı öğretim programında öğrenme alanlarının ve süreç çıktılarının bir önceki programa göre azaltılması var olan konuların derinlemesine incelenmesine ve çoklu beceri gelişiminin desteklenmesine olanak sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

çocuk hakları , insan hakları , maarif model , yurttaşlık , ilkokul

Analysis of the 2018 and 2024 Life Sciences Course Curriculum in Terms of Citizenship Literacy

Öz

Human rights, citizenship and democracy course has been taught in 4th grades of primary school in Turkey since 2012. In addition, the structure and content of the education-training programs have been changed by implementing the Maarif Model. One of the changed curriculums is the curriculum of the human rights, citizenship and democracy course. The aim of this research is to evaluate the 2018 and 2024 human rights, citizenship and democracy course curriculums comparatively. The document review method, which is included in the qualitative research design, was used in the research. Unlike the 2018 curriculum, the first of the learning areas that included the subject of children's rights in the 2024 curriculum was designed specifically for this subject. In this respect, it is seen that the 2024 curriculum is compatible with the fifth stage of the United Nations world human rights education program. It has been seen that the 2024 curriculum, which emphasizes the concepts of active citizenship and digital citizenship, has been prepared in accordance with the needs of the age to raise a competent and virtuous human profile. The reduction of learning outcomes will allow for the in-depth examination of existing topics and the support of multiple skill development

Anahtar Kelimeler

children rights , maarif model , primary school , citizenship , human rights

Kaynakça

• Akçeşme, B. & Kurtdede Fidan, N. (2021). Sınıf öğretmenlerinin insan hakları, vatandaşlık ve demokrasi dersine yönelik görüşleri. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesi, 8 (1), 147-164. https://dx.doi.org/ 10.21666/muefd.779867.
• Akdağ, H. & Taşkaya, M. S. (2011).Vatandaşlık ve insan hakları eğitiminin sosyal bilgiler öğretimindeki yeri. R. Turan ve K. Ulusoy (Eds). Sosyal bilgilerin temelleri içinde (s. 219-243). PegemA Yayıncılık
• Altunya, N. (2003). Vatandaşlık bilgisi. Nobel Yayınları.
• Archard, D. (2004). Children: rights and childhood. Routledge.
• Aslan, S. & Aybek, B. (2018). Sınıf öğretmenlerinin ilkokul 4. sınıf insan hakları, vatandaşlık ve demokrasi dersi öğretim programına yönelik görüşlerinin incelenmesi. Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 38 (1), 233-262.
• Bacon, K. & Frankel, S. (2014). Rethinking children’s citizenship: Negotiating structure, shaping meanings. The International Journal of Children's Rights, 22 (1), 21 42. https://doi.org/10.1163/15718182-55680003
• Bajaj, M. (2011). Human rights education: Ideology, location, and approaches. Human Rights Quarterly 33 (2), 481-508. https://dx.doi.org/10.1353/hrq.2011.0019.
• Balbağ, N. L., Gürdoğan Bayır, Ö. & Ersoy, A. F. (2017). İnsan hakları, yurttaşlık ve demokrasi dersini öğretmenler ve öğrenciler nasıl algılıyor? Sakarya University Journal of Education, 7 (1), 223-241
• Bernstein, B. (2000). Pedagogy, symbolic control, and identity (Vol. 5). Bloomsbury Publishing PLC.
• Birleşmiş Milletler (1948). Universal Declaration of Human Rights: Adoption of the UDHR (183rd plenary meeting). https://undocs.org/A/PV.183.
• Birleşmiş Milletler (2006). World Programme for Human Rights Education First Phase. Birleşmiş Milletler. https://www.ohchr.org/en/publications/training-and-education-publications/plan-action-first-phase-world-programme-human,
• Birleşmiş Milletler (2010). Final evaluation of the implementation of the first phase of the World Programme for Human Rights Education. General Assembly A/65/322, 24th August 2010. https://digitallibrary.un.org/record/690284?v=pdf
• Birleşmiş Milletler (2011). World Programme for Human Rights Education. General Assembly Resolution 66/137, 19 December 2011. https://digitallibrary.un.org/record/721270?v=pdf
• Birleşmiş Milletler (2012). World Programme for Human Rights Education Second Phase. Birleşmiş Milletler. https://www.ohchr.org/sites/default/files/Documents/Publications/WPHRE_Phase_2_en.pdf
• Birleşmiş Milletler (2014). World Programme for Human Rights Education Third Phase. Birleşmiş Milletler. https://docs.un.org/en/A/HRC/RES/27/12
• Birleşmiş Milletler (2017). World Programme for Human Rights Education Fourth Phase. Birleşmiş Milletler. https://docs.un.org/en/A/HRC/Res/36/12
• Birleşmiş Milletler (2024). World Programme for Human Rights Education Fifth Phase. Birleşmiş Milletler. https://docs.un.org/en/A/HRC/RES/57/10
• Cender, G. (2024). Türkiye’de 2002-2023 yılları arasında vatandaşlık eğitimi ve demokrasi eğitimi alanlarında yapılan çalışmaların analizi. Trakya Eğitim Dergisi, 14 (Özel Sayı), 221-232. https://doi.org/10.24315/tred.1515876
• Creswell, J. W. & Miller, D. L. (2000). Determining validity in qualitative inquiry. Theory Into Practice, 39 (3), 124-130.
• Çepni, S. (2012). Araştırma ve proje çalışmalarına giriş. Celepler Publications.
• De Araújo, A. S. S. & Afonso, M. L. M. (2018). Human rights education in early childhood education: formation of subjects of rights. Revista Eletrônica de Educação, 12 (1), 46-60.
• Dewey, J. (1983). Human nature and conduct. In J. Boydston (Ed.), The middle works of John Dewey, 1899-1924 (Vol. 14). Carbondale: Southern Illinois University Press.
• Elkatmış, M. (2013). 1998 vatandaşlık ve insan hakları eğitimi programı ile 2010 vatandaşlık ve demokrasi eğitimi programlarının karşılaştırılması. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 14 (3), 59-74.
• Er, H., Ünal, F. & Özmen, C. (2013). 8. sınıf vatandaşlık ve demokrasi eğitimi dersinin 4. sınıfa alınmasına ilişkin görüşler üzerine bir araştırma. International Journal of Social Science, 6 (8), 179-196.
• Gould, E. (2003) The University in a corporate culture. Yale University Press.
• Güdücü, H. S. (2008). İlköğretim programlarında yer alan vatandaşlık ve insan hakları eğitimi dersine ilişkin öğretmen algısına yönelik Manisa örneği (Tez No: 239621) [Yüksek lisans tezi, Celal Bayar Üniversitesi].
• Gürbüz, G. & Gündüz, S. (2011). İlköğretim okulu öğrencilerinin demokrasi unsurları ile ilgili görüşleri: Bolu İli Gazipaşa ilköğretim okulu örneği. Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, 3 (12), 17-30.
• Gürel, D. (2016). Sınıf ve sosyal bilgiler öğretmenlerinin ilkokul 4. sınıf insan hakları, vatandaşlık ve demokrasi dersine yönelik görüşlerinin karşılıklı olarak incelenmesi. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, (17) 3, 641-660.
• Güven, S. (2010). İlköğretim birinci kademede vatandaşlık eğitimi üzerine bir durum çalışması (Tez No:278272). [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi].
• Hastürk, E. (2019). Sosyal bilgiler öğretimi uzmanları ve öğretmenlerinin gözünden "İnsan hakları, yurttaşlık ve demokrasi" dersine bakmak: Bu dersi kim vermeli? (Tez No: 590232) [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi].
• Heggart, K. (2012). Synthesizing participatory human rights education and critical consciousness in Australian schools. İn R. Mitchell and S. Moore (Eds.), Politics, participation & power relations (s. 83–100). Brill Sense.
• James, A. & James, A.L. (2004). Constructing childhood. Palgrave Macmillan.
• Jans, M. (2004). Children as citizens: Towards a contemporary notion of child participation. Childhood, 11(1): 27–44.
• Kalaycı, N. (2000). 1968 sonrası gelişmeler. İçinde A. Tazebay (Ed.). İlköğretim programları ve gelişmeler program geliştirme ilke ve teknikleri açısından değerlendirilmesi (s. 127-175). Nobel Yayıncılık.
• Kondu, Z. & Sakar, T. (2013). Vatandaşlık ve demokrasi eğitimi dersi niçin verilir? Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Dergisi,, 2 (3), 49-60.
• Kurtdede Fidan, N. & Mert, B. (2023). İlkokulda insan hakları, yurttaşlık ve demokrasi eğitimi alanındaki çalışmaların incelenmesi. Trakya Eğitim Dergisi, 13(1), 280-304. https://doi.org/10.24315/tred.1026897.
• Kyngäs H. (2020) Inductive Content Analysis. In Kyngäs H., Mikkonen K., Kääriäinen M. (eds) The application of content analysis in nursing science research. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-30199-6_2.
• Lucas, A. G. (2009). Teaching about human rights in the elementary classroom using the book A Life Like Mine: How children live around the world. The Social Studies, 100 (2), 79–84. doi:10.3200/TSSS.100.2.79-84.
• Mangal, K. & Kurtdede Fidan, N. (2022). İlkokul insan hakları, yurttaşlık ve demokrasi dersinde dijital öyküleme uygulamaları. Eğitim ve Bilim, 47(209). doi:http://dx.doi.org/10.15390/EB.2022.10540.
• Oğuz Haçat S., Önlen M., Tatan M. & Demir, F. B. (2018). İnsan hakları, yurttaşlık ve demokrasi dersi öğretim programlarının karşılaştırmalı analizi 1998, 2010, 2015, 2018, Researcher, 6 (1), 407–422.
• Osler, A.& H. Starkey (2005). Changing citizenship: democracy and ınclusion in education. Open University Press.
• Purcu, S.S. (2019). İnsan hakları yurttaşlık ve demokrasi dersi öğretim programının ögelerine ilişkin öğretmen görüşleri ile öz-yeterlik inançları arasındaki ilişkinin incelenmesi. (Tez No:588344). [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi].
• Quennerstedt, A. (2022). Children’s and young people’s human rights education in school: Cardinal complications and a middle ground. Journal of Human Rights, 21 (4), 383–398. https://doi.org/10.1080/14754835.2021.2014795.
• Russell, S. & Suárez, D. (2017). 1. Symbol and Substance: Human Rights Education as an Emergent Global Institution. İçinde M. Bajaj (Ed.), Human rights education: theory, research, praxis. (s.19-46). Philadelphia: University of Pennsylvania Press. https://doi.org/10.9783/9780812293890-003.
• Sağlam, H. İ. & Hayal, M. A. (2015). Sınıf öğretmenlerinin “insan hakları, yurttaşlık ve demokrasi” dersinin ilkokul 4. sınıfta yer almasına ilişkin görüşleri. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 15 (1), 207-217.
• Strand, T., & Papastephanou, M. (2023). Education and democratization. An introduction. Ethics and Education, 18 (3–4), 231–241. https://doi.org/10.1080/17449642.2023.2281856.
• Struthers, A. E. (2016). Human rights: A topic too controversial for mainstream education? Human Rights Law Review, 16(1), 131–162. doi:10.1093/hrlr/ngv040.
• Taneri, P. (2014). Üniversite Öğrencilerinin demokrasinin eğitime yansımaları hakkındaki görüşleri (Çankırı Karatekin Üniversitesi). Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4 (2).
• Tibbitts, F. (2002). Understanding what we do: Emerging models for human rights education. International Review of Education, 48(3/4), 159–171. doi:10.1023/A:1020338300881.
• Toprak, E. & Demir, S. B. (2017). İlkokul 4. sınıf “insan hakları, vatandaşlık ve demokrasi” dersinde yaşanan sorunların sınıf öğretmenleri tarafından değerlendirilmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 17 (4), 2160-2179.
• Toraman, Ç. (2012). İlköğretim 8. sınıf vatandaşlık ve demokrasi eğitimi ders programının değerlendirilmesi. (Tez No: 311749). [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi].
• Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesi (2018). Day of General Discussion 2018 Outcome Report: Protecting ad Empowering Children as Human Rights Defenders. www.ohchr.org/EN/HRBodies/CRC/Pages/Discussion2018.aspx.
• Uyangör, N. (2007). İlköğretim 7. sınıf vatandaşlık ve insan hakları eğitimi programının değerlendirilmesi. Balıkesir University The Journal of Social Sciences Institute, 11 (20), 68-95.
• Ünsal, H. (2024). İlkokul hayat bilgisi dersi 2023 ve 2024 öğretim programlarındaki öğretim amaçlarının taksonomik analizi. Ulusal Eğitim Dergisi, 4 (7), 20242.
• Üstel, F. (2016). Makbul vatandaşın peşinde: II. Meşrutiyet'ten bugüne vatandaşlık eğitimi. İletişim Yayınları.
• Yıldırım, A. & Şimşek H. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (9. Baskı). Seçkin Yayıncılık.