Muḥammad b. Faḍl al-Kamārī and Its Place in the Hanafi Tradition of Bukhara

Yıl 2022, Sayı: 2, 381 - 405, 30.09.2022

Adnan Hoyladı

https://doi.org/10.55709/tetkikdergisi.2022.2.59

Öz

One of the important figures of the Bukhara Hanafī tradition is Muḥammad b. al-Faḍl al-Kamārī (d. 381/991). Muḥammad b. al-Faḍl’s life, his place in the chains of Hanafī sect teacher-student, and some of his views constitute the subject of our study. Muḥammad b. al-Faḍl’s place in Hanafī fiqh tradition and revealing his views is important in terms of knowing the sources of the views of Hanafī jurists who grew up after him and came to the fore, especially with their contributions to the sect-introducing of Muḥammad b. al-Faḍl and his place in the teacher-student chains of Hanafī tradition and revealing the fiqh views is among the aims of our study. In addition, it is aimed to reveal the teacher-student chains that continue with their students after him. In our study, the document/literature scanning method, one of the qualitative research methods, was used, and the obtained information was analyzed by comparison. During the research, classical uṣūl and furū works were scanned as well as tabakāt and historical sources. At the end of the study, it was concluded that Muḥammad b. al-Faḍl was a mujtahid in the sect. His views are mostly consulted in the works of fiqh and fatwa, and his views are also taken as reference on the subjects of fiqh methodology and kalam, although they are few in number. It has been concluded that there are three different and important teacher-student chains which is starting by Muḥammad b. al-Faḍl in the Bukhara Hanafī tradition.


* This article is the revised and developed version of the unpublished conference presentation entitled “Muḥammad b. Faḍl al-Kamārī and Its Place in the Hanafi Tradition of Bukhara”, orally delivered at the 2nd Turkish Symposium of Social Sciences.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Hanafī Sect, Hanafism, Bukhara Hanafī Tradition, Muḥammad b. al-Faḍl al-Kamārī

Muhammed b. Fadl el-Kemârî ve Buhara Hanefî Geleneğindeki Yeri

Öz

Buhara Hanefî geleneğinin önemli simalarından biri Muhammed b. Fadl el-Kemârî'dir (öl. 381/991). Kendisi, İmam Muhammed’in (öl. 189/805) öğrencisi ve en önemli râvileri arasında bulunan Ebû Hafs el-Kebîr (öl. 217/832) ile başlayan Ebû Hafs es-Sağîr (öl. 264/878) ve Sebezmûnî (öl. 340/952) ile devam eden hoca-talebe silsilesinin bir halkasıdır. Bu özelliği sebebiyle Muhammed b. Fadl’ın hayatı, Hanefî mezhebi silsilelerindeki yeri ve referans alınan bazı görüşleri, çalışmamızın konusunu teşkil etmektedir. Muhammed b. Fadl’ın Hanefî fıkıh geleneğindeki yerinin anlaşılması ve görüşlerinin ortaya konulması, kendisinden sonra yetişen ve özellikle mezhebe katkılarıyla öne çıkan Hanefî fakihlerin görüşlerinin kaynaklarının bilinmesi açısından önem arz etmektedir. Ayrıca mezhebin teşekkülünden sonra farklılaşmaya başlayan Irak, Buhara/Semerkant ve Belh Hanefîliğinin ayrıştıkları noktaların ortaya konulmasına yardımcı olacaktır. Muhammed b. Fadl'ın tanıtılması, Hanefî geleneği hoca-talebe silsilelerindeki yeri ve müracaat edilen fıkhî görüşlerinin ortaya konulması, çalışmamızın amaçları arasında yer almaktadır. Ayrıca kendisinden sonra öğrencileriyle devam eden fıkıh silsilelerinin ortaya konulması hedeflenmiştir. Nitel araştırma yöntemlerinden doküman/literatür tarama yönteminin kullanıldığı çalışmamızda elde edilen bilgiler karşılaştırılarak analiz edilmiştir. Araştırma süresince tabakât ve tarih kaynaklarının yanında klasik usûl ve fürû eserleri de taranmıştır. Muhammed b. Fadl’ın görüş ve içtihatları incelendiğinde kendisinin genel olarak kurucu imamların görüşlerine bağlı kaldığı, ancak yaşadığı bölgenin şartları ve örfü gereği zaman zaman onlara muhalefet ettiği bu sebeple meselede müçtehit olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Kendisinin görüşlerine daha çok fürû fıkıh ve fetva türü eserlerde başvurulduğu, az sayıda olmakla birlikte fıkıh usûlü ve kelam konularında da görüşlerinin referans alındığı görülmektedir. Muhammed b. Fadl'ın Buhara Hanefî geleneğinde başlangıç halkası olduğu üç farklı ve önemli hoca-talebe silsilesinin olduğu görülmektedir.


* Bu makale, 2. Türkiye Sosyal Bilimler Sempozyumu’nda sözlü olarak sunulan ancak tam metni yayımlanmayan “Muhammed b. Fadl el-Kemârî ve Buhara Hanefî Geleneğindeki Yeri” adlı tebliğin içeriği geliştirilerek ve kısmen değiştirilerek üretilmiş hâlidir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, Hanefilik, Buhara Hanefî Geleneği, Muhammed b. Fadl el-Kemârî

Kaynakça

• Abdülvehhâb, Ali Cuma Muhammed. el-Medhal ilâ dirâseti’l-mezâhibi’l-fıkhiyye. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2001.
• Afgânî, Ebû Abdullah Şemseddîn b. Muhammed. Cuhûdü’l-ulemai’l-Hanefiyye fî ibtâli akâidi’l-kubûriyye. Riyad: Dâru’s-Sumay’î, 1996.
• Artuk, İbrahim. “Fels”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/309-311. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed Bedreddîn. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Bâbertî, Muhammed b. Muhammed. el-İnâye Şerhu’l-Hidâye. Kahire: Dâru’l-Fikr, ts.
• Bağdâdî, Ebû Muhammed Gânim b Muhammed. Mecmeu’d-damânât. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1308.
• Belhî, Nizâmeddîn el-Bernhâbûrî (ed.). Fetâvâ’l-Âlemgiriyye/Fetâvâ’l-Hindiyye. 6 Cilt. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübrâ’l-Emîriyye, 2. Basım, 1310.
• Bilgili, İsmail. “İslam Hukukunda Ma’dumun Satışı”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 8 (2006), 211-238.
• Buhârî, Abdülaziz b. Ahmed. Keşfü’l-esrar şerhu Usûli’l-Pezdevî. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslamî, ts.
• Burhâneddîn el-Buhârî, Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtu’l-burhânî fî’l-fıkhi’n-Nu‘mânî. thk. Abdülkerim Sami el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Çiftci, Adem. “Hanefî Fetva Geleneğinin Önemli Bir Halkası: el-Fetâva’l-Gıyâsiyye”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 35 (2020), 533-563.
• Durmuş, İsmail vd. “İstisna”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/388-393. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Ebû Şa’bân, Îmân Subhî Ca’fer. Fıkhu’l-İmâm Muhammed b. el-Fadl el-Buhârî el-Hanefî fi’l-İbâdât. Gazze: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Külliyyetü’ş-Şerîa ve’l-Kanûn, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Edirnevî, Muhammed Kâmî Efendi. Mehâmmü’l-fukahâ. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Yazma Eserler, A2066.
• Erdoğan, Mehmet. “Hinduvânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/118. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Güngör, Mevlüt. “Cessâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/427-428. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah İbnü’l-Bey’. Telhîsu Târîhi Nîsâbûr. ed. Ahmed b. Muhammed el-Halîfe en-Nîsâbûrî. çev. Behman Kerîmî. Tahran: Kitaphane-i İbn Sîna, ts.
• Hamevî, Ebû Abdullah Yakût b. Abdullah. Mu’cemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1995.
• Hoyladı, Adnan. Hanefî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülaziz. Reddü’l-muhtâr alâ’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1966.
• İbn Ebü’l-İz, Sadreddîn Muhammed b. Aleddîn es-Sâlihî. Şerhu’t-Tahâviyye. thk. Şuayb Arnavûd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed. Bahru’r-râik an Kenzi’d-dekâik. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İsmail Paşa, İsmail b. Muhammed el-Bağdâdî el-Bâbânî. Hediyyetü’l-ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-müellifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1951.
• Kallek, Cengiz. “Dânek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/457-458. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Kallek, Cengiz. “Kırat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/437-438. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Kanar, Mehmet. Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul/Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Şirîn, 1374.
• Kâsânî, Alâu’d-Dîn Ebû Bekr b. Mes’ûd. Bedâiu’s-sanâi fî tertîbi’ş-şerâi. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kâtip Çelebî, Mustafa Ahmed. Keşfü’z-zunûn an esâmî’l-kütüb ve’l-fünûn. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Kâtip Çelebî, Mustafa Ahmed. Süllemü’l-vusûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Mahmûd Abdülkadir el-Arnavûd. İstanbul: Mektebetü İrsîkâ-IRCICA, 2010.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâibü’l-a‘lâmi’l-ahyâr fî mezhebi Ebî Hanîfeti’n-Nu‘mâni’l-muhtâr. İstanbul: Millet Genel Kütüphanesi, 1381.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn. Beyrut: Dâru’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Kınalızâde, Ali b. Emrullah İbn Hanâî. Tabakâtu’l-Hanefiyye. thk. Muhy Hilâl es-Serhân. Bağdat: Riâsetu Dîvâni’l-Vakfi’s-Sünnî, 2005.
• Komisyon. “Mukaddime”. Şerhu Akîdeti’t-Tahâvî. kitap editörü Sadreddîn Muhammed b. Aleddîn es-Sâlihî İbn Ebü’l-İz. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2005.
• Kureşî, Abdülkadir b. Muhammed b. Muhammed Ebî’l-Vefâ. Cevâhiru’l-mudiyye fi tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv. Kahire: Dâru Hicr, 1993.
• Kümüllâî, Muhammed Hıfzurrahmân b. Muhibbürrahmân. el-Büdûru’l-mudiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. 23 Cilt. Kahire/Dakka: Dâru’s-Sâlih/Mektebetü Şeyhu’l-İslâm, 2. Basım, 2018.
• Leknevî, Ebû’l-Hasanât Abdülhayy. Fevâidu’l-behiyye fî terâcîmi’l-Hanefiyye. thk. Muhammed Bedrettin Ebû’l-Firâs en-Ne‘sânî. Mısır: Dâru’s-Saâde, 1324.
• Mahmûd, Hayrî Şâkir. “Ârâü Ebî Bekr Muhammed b. el-Fadl el-Buhârî el-Hanefî fi’l-İbâdât: Kitâbeyi’s-Siyâm ve’l-Hâc”. Mecelletü Külliyyeti’l-Ulûmi’l-İslâmiyye 1/50 (2017), 170-212.
• Mansûrî, Ebû Tayyib Nâyif b. Salâh. Ravdu’l-bâsim fî terâcimi şuyûhi’l-Hâkim. Riyad: Dâru’l-Âsime, 2011.
• Mehmûm, Îd Avde. Fıkhu’l-İmâm Muhammed b. el-Fadl el-Buhârî el-Hanefî fi’l-Muâmelât. Gazze: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Külliyyetü’ş-Şerîa ve’l-Kanûn, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz. Dürerü’l-hükkâm şerhu Gureri’l-ahkâm. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1955.
• Özel, Ahmet. “el-Âlemgîriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/365-366. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Sahillioğlu, Halil. “Dirhem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/368-371. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Sem‘ânî, Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Abdurrahman İbn Yahyâ. Haydarâbâd: Meclisu Dâireti’l-Meârifi’l-Osmaniyye, 1962.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Şeyhizâde Damat Efendi, Abdurrahman b. Muhammed b. Süleyman. Mecmeʿu’l-enhur fi şerhi Mülteka’l-ebhur. Beyrut: Dâru İhyâʾit-Türâsi’l-Arabiyye, ts.
• Taşköprüzâde, İsâmüddîn Ebü’l-Hayr Ahmed b. Muslihuddîn Mustafa. Tabakâtü’l-fukahâ. Musul: el-Mektebetü’l-Merkeziyyetü’l-Âmme, 3. Basım, 1961.
• Temîmî, Takıyyüddîn b. Abdülkâdir ed-Dârî. et-Tabakâtu’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv. Kahire: Lecnetü İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, 1970.
• Vâiz-i Belhî, Şeyhülislam. Tarihte Bir Şehir Belh. çev. Mehterhan Furkani. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2021.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb Arnavûd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• Zeylâî, Osman b. Ali Fahreddîn. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzü’d-dekâik ve Hâşiyetü’ş-Şilbî. Kahire: el-Matbaatü’l-Kübrâ’l-Emîriyye, 1313.