Alevî-Bektaşî Menâkıbnâmelerinde Renk Sembolizmi

Yıl 2023, Sayı: 3, 43 - 68, 30.03.2023

Sümeyye Yurduseven

https://doi.org/10.55709/tetkikdergisi.2023.3.56

Öz

Tasavvuf literatüründe sûfîlerin hikmetli sözlerine ve faziletli davranışlarına yer veren, ermiş veya velî olarak kabul edilen tarikat büyüklerinin kerametlerinin anlatılması amacıyla yazılan menâkıbnâmeler ve velâyetnâmeler yazıldıkları dönemin ideolojisini, inanç ve geleneklerini; toplumun siyasi, sosyal ve dinî-tasavvufî yapısını; çağın tarihî olay ve şahsiyetlerini ihtiva etmesi sebebiyle kültür ve edebiyat dünyasının önemli kaynakları arasında yer almaktadır. Alevî-Bektaşî geleneğine ait velâyetnâmeler ve menâkıbnâmelerde de erenlerin kerametlerine yer verilmesi bu eserlerin sembolik motifler bakımından oldukça zengin olmasına sebep olmuştur. Bu çalışmada, Anadolu tasavvuf literatürünün önemli metinleri arasında yer alan ve Alevî-Bektaşî geleneğinin önemli eserlerinden olan velâyetnâmeler ve menâkıbnâmelerde bulunan motifler renk sembolizmi bağlamında incelenmiştir. Başta Hacı Bektaş Velî Velâyetnâmesi olmak üzere bu kültürü yansıtan Koyun Baba, Demir Baba, Seyyid Ali Sultan gibi velâyetnâmeler ve Abdal Musa, Hacım Sultan gibi menâkıbnâmelerde dağınık halde bulunan ve farklı anlamlarda kullanılan renk motifleri konunun detaylı olarak incelenmesi ve karşılaştırma yapılması gerekliliğini ortaya koymuştur. Bu renkler, hem Alevî-Bektaşî kültürünü anlamada hem de bu kültürün oluşumunda Türk-İslam birlikteliğinin tahlili noktasında önemli bir alan oluşturmaktadır. Yapılan araştırmada Türkçe, Osmanlıca, Arapça ve İngilizce eserlerden yararlanılarak konuyla ilgili materyaller bulunmuş ve sembolik unsurlar arasında bağlantı kurularak elde edilen bilgiler konu başlıklarına uygun gelecek şekilde sıralanmıştır. Velâyetnâmeler ve Menâkıbnâmelerle ilgili pek çok çalışma yapılmıştır. Fakat bu eserlerdeki renk sembolleri ve bu sembollerin anlamsal arka planı ile ilgili doğrudan bir çalışma yapılmamıştır. Bu sebeple çalışmada velâyetnâmeler ve menâkıbnâmelerde geçen her bir motif incelenerek bu motiflerin renk sembolizmi hakkında eski Türk inancı ve İslam ekseninde karşılaştırmalı bilgiler verilerek değerlendirilmeler yapılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri, Alevilik, Bektaşilik, Tasavvuf, Menâkıbnâme, Velâyetnâme, Sembolizm, Renk Sembolizmi

Color Symbolism in ‘Alawî-Bektashī Manākibnāmes

Öz

Manākibnāmes, which include the wise words and virtuous behaviors of the Sufis in the Sufi literature, are written to explain the miracles of the elders of the sect; the political, social, and religious-mystical structure of the society; It is one of the important sources of the world of culture and literature because it contains the historical events and personalities of the age. The inclusion of the miracles of the saints in the Alawī-Bektashi manākibnāmes has caused these works to be quite rich in terms of symbolic motifs. The colorful motifs in the velayetnames such as Koyun Baba, Demir Baba, Seyyid Ali Sultan and the legends such as Abdal Musa and Hacım Sultan, reflecting this culture, especially in the Velayetname of Haci Bektash revealed the necessity of examining the subject in detail. These colors constitute an important area both in understanding the Alawī-Bektashi culture and in the analysis of the Turkish-Islamic unity in the formation of this culture. Turkish, Ottoman, Arabic, and English works were used in the research. By finding information about the subject, its symbolic meanings were evaluated. The information obtained was organized in accordance with the subject headings. Many studies have been done on manākibnāmes. However, there has not been a direct study on the color symbols in the manākibnāmes and the semantic background of these symbols. For this reason, the motifs in the manākibnāmes were examined in this study. Information about the color symbolism of these motifs is given on the axis of old Turkish belief and Islam.

Anahtar Kelimeler

Islamic Sects, Alevism, Bektashism, Tasawwuf, Manākibnāme, Velayetname, Symbolism, Color Symbolism

Kaynakça

• Akkaya, Ahmet. “Alp Manaş Destanında Renkler”. Adıyaman Üniversitesi TOD Tarih Okulu Dergisi 6/15 (Eylül, 2013), 527-544.
• Atalay, Adil Ali. Abdal Musa Sultan ve Velâyetnâmesi, İstanbul: Can Yayınları, 1996.
• Bozdemir, Bilal Semih. Renklerin Dünyası. Ankara: Gülmat Matbaası, 2014.
• Bursevî, İ. Hakkı. Ruhu’l-Beyan Tefsiri. çev. Faruk, Ö. H. İstanbul: Fatih Yayınevi, 2015.
• Cevizli, Ahmet. Felsefe ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayınları, 2003.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011.
• Doğanbaş, Muzaffer. “Pirî Baba Velayetnamesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 41 (Bahar 2007), 161-182.
• Doğanbaş, Muzaffer. Koyun Baba Velâyetnamesi. İstanbul: Dört Kapı Yayınevi, 2015.
• Durand, Gilbert. Sembolik İmgelem. çev. Ayşe Meral, İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı. İstanbul: MEB Yayınları, 1971.
• Ersal, Mehmet. Alevilik Kavramlar ve Ocak Sistemi- Çubuk Havzası Örneği- Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2016.
• Genç, Reşat. “Türk İnanışları ile Millî Geleneklerinde Renkler ve Sarı-Kırmızı- Yeşil”. Erdem 9/27 (1997), 1075-1110.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Vilâyetnâme. İstanbul: İnkılap Yayınevi, 2014.
• Gömeç, Saadettin. Türk Kültürünün Ana Hatları, Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.
• Gülerer, S. Türk Kültüründe Menâkıbnâmeler ve Menâkıbnâme Yazıcılığı. Tarih Okulu Dergisi 6/16 (Aralık 2013), 234-262.
• Gündüzöz, Güldane. Tasavvufta Tâc Sembolizmi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Güzel, Abdurrahman. Abdal Musa Menâkıbnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Hacı Bektaş Veli. Velâyetnâme. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2014.
• İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler, Ankara: TTK Yayınları, 1998.
• İnan, Abdülkadir. Eski Türk Dini Tarihi. Ankara: Altınordu Yayınları, 2017.
• Kılıç, Filiz- Bülbül, Tuncay. Demir Baba Velâyetnâmesi, Ankara: Grafiker Yayınları, 2011.
• Kurum, Uygar. Bektaşî Velâyetnâmelerinin Motif Yapısı. Niğde: Ömer Halisdemir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Kutlu, Sönmez. “Aleviliğin Dini Statüsü: Din, Mezhep, Tarikat, Heterodoksi, Ortodoksi veya Metadoksi”. İslâmiyât 7/3 (2003), 31-54.
• Küçük, Salim. Eski Türk Kültüründe Renk Kavramı. Bilig Dergisi, 54 (Yaz 2010), 185-210.
• Melikoff, İrene. Uyur İdik Uyardılar Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları. çev. Turan Alp-tekin. İstanbul: Cem Yayınları, 1994.
• Noyan, Bedri. Demir Baba Vilâyetnamesi. İstanbul: Can Yayınları, 1976.
• Ocak, Ahmet Yaşar. İslâm-Türk İnançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas Kültü. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, 1990.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
• Onat, Hasan. “Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine”. İslâmiyât, 7/3 (2003), 111-126.
• Ögel, Bahaddin. Türk Kültür Tarihine Giriş. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Ögel, Bahaddin. Türk Mitolojisi. Ankara: TTK Yayınları, 1995.
• Rayman, Hayrettin. Nevruz ve Türk Halk Kültüründe Renkler. Milli Folklor Dergisi 14/53 (2002), 10-15.
• Roux, J. P. Altay Türklerinde Ölüm. çev. A. Kazancıgil, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1999.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Alevilik-Bektaşiliğin Tasavvufi Boyutu Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 82 (2017), 9-23.
• Şahin, Haşim. “Menâkıbnâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/112. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Tuna, Sibel Turhan. Türk Dünyasındaki Düğünlerde Koltuklama ve Kırmızı Kuşak Bağlama Geleneği. Bilig Dergisi 38 (Yaz 2006), 149-160.
• Tüzün, İdris. Kur’ân’da Sembol ve Sembolik Anlatım (Neml Sûresi Süleyman (a.s) Kıssası Örneği), Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Ulukan, Ayşe. Farklılığın Renk ve Sayılarla Buluşan Aynılığı. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 48 (2012), 165-190.
• Üçer, Cenksu. Geleneksel Alevîlikte İbadet Hayatı ve Alevîlerin Temel İslâmî İbadetlere Yaklaşımları. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/2 (2005), 161-189.
• Üçer, Cenksu. Anadolu’da Alevî Ocakları ve Grupları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Üçer, Cenksu. “Alevî Nitelemeli Gelenek ya da Ocaklar ve Gruplar Hakkında Yapı-lacak Çalışmalarda Ocak Sisteminin Dikkate Alınmasının Önemi”. e-Makâlat Mezhep Araştırmaları 12/2 (2019), 353-402.
• Varol, Bahaüddin. İslâm Tarihi’nin İlk İki Asrında Simge Renkler ve Siyâsî An-lamları. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (Haziran 2004), 111-126.
• Yalçın, Yunus. Türk Edebiyatında Velâyetnâmeler ve Otman Baba Velâyetnâmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Yıldırım, Rıza. Seyyid Ali Sultan Velâyetnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007.
• Yıldırım, Rıza. Geleneksel Alevilik İnanç, İbadetler, Kurumlar, Toplumsal Yapı, Kolektif Bellek. İstanbul: İletişim, 2018.