The Relationship of the Qur’ān’s Excessed Phrases with the 7th Century Arabs' Language Usage Customs and Literary Tastes

Yıl 2023, Sayı: 4, 5 - 28, 17.10.2023

Emrah Dindi

https://doi.org/10.55709/tetkik.4.1293690

Öz

In dictionaries, ziyāda (excessed phrases) means to make more, to increase, and is defined as the opposite of deficiency. Ziyādahs, which does not cause any difference in terms of grammar (i‘rāb, naḥw)or meaning between its presence and its absence in syntax, and which exceeds the necessary limit in the divine word, which come as additions and excesses in the form of letters, nouns, and verbs, are among the most basic stylistic features and structural problems of the Qur’ān. Are these ziyādas, which have been a challenge for the commentators, really a divine word fault and defect, or an artistic (bedīʿī) beauty, as some have suggested in our tradition? In other words, are these structures that contain various subtleties of meaning that the Arabs of the 7th century Hejaz region did not know, were not familiar with, and had not heard of, or, on the contrary, are they patterns of expression that were formed and manifested within the framework of the linguistic customs and traditions, and literary tastes of the Arabs of that day, which were present and well-known in their daily speech, oral and literary genres? These questions and problems are analyzed in this article. Of course, our aim in this study is not to take all of the Qur’ān’s ziyādas one by one, to read them within the framework of divine, transcendental mystery and wisdom, to describe the subtleties and depths of meaning or rhythmic beauties they add to the expression. These have already been dealt with more or less in our tradition or some academic studies today. Although the relationship of the Qur’ān’s ziyādas with the linguistic customs and traditions of the Arabs of that period and their literary tastes has been weakly touched upon between the lines in the ancient literature, unfortunately, there has not yet been a study that makes this kind of reading in modern period studies. Therefore, our aim in this study is to examine the relationship of these expression structures with the language usage customs of the Arabs of that period, their literary tastes, and their linguistic and cultural anthropological structures. In this respect, as a result of this research, which we think is different from the existing academic studies, original and authentic, and in which we use the literature review method, it is revealed that the redundant structures of the Qur’ān for rhythmic and non-rhythmic purposes are related to the literary tastes, linguistic customs and traditions of the Arabs at the period of revelation/nüzūl, more precisely, it is not in a language and style that is above and beyond the existing language patterns and usages, that transcends them (hārikun ʿale’l-ʿāde), transhistorical and transcendental.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qur’ān, Ziyāda, 7th Century, Arabs, Linguistic Custom, Literary Taste

Proje Numarası

Yok

Kur’ân’ın Ziyâdeli İfadelerinin 7. Yüzyıl Arapların Dili Kullanım Âdet ve Edebî Zevkleriyle İlişkisi

Öz

Ziyâde, sözlüklerde fazlalaştırmak, artırmak anlamlarına gelmekte, noksanın zıttı olarak tanımlanmaktadır. Söz dizimde var olması ile yok olması arasında i‘rab, nahiv yahut anlam açısından herhangi bir farka yol açmayan, kelamda gerekli olan sınırı aşan, harf, isim ve fiil türünden ek ve fazlalıklar olarak gelen ziyâdeler, Kur’ân’ın en temel üslup özellikleri ve yapısal sorunları arasında yer almaktadır. Müfessirleri uğraştıran bu ziyâdeler, geleneğimizde kimileri tarafından ileri sürüldüğü gibi, gerçekten bir kelam ayıbı ve kusuru mu yoksa sanatsal (bedîî) bir güzellik midir? Başka bir deyişle 7. yüzyıl Hicaz bölgesi Arapların bilmedikleri, aşina olmadıkları ve duymadıkları çeşitli anlam inceliklerini içinde barından yapılar mı yoksa tam tersine o günkü Arapların günlük kelamlarında, şifahî ve yazınsal türlerinde mevcut ve maruf olan lügavî örf ve âdetleri, edebî zevkleri çerçevesinde teşekkül ve tecessüm etmiş ifade kalıpları mıdır? İşte bu soru ve sorunlar bu makalede irdelenmektedir. Elbetteki bu çalışmada amacımız, Kur’ân’ın tüm ziyâdelerini tek tek ele alıp, ilahî, aşkın sır ve hikmet çerçevesinde okumak, bunların ifadeye kattıkları anlam inceliklerini ve derinliklerini yahut ritmik güzelliklerini tadat etmek değildir. Bunlar geleneğimizde veya günümüzde bazı akademik çalışmalarda az veya çok zaten ele alınmıştır. Kur’ân’ın ziyâdelerinin o dönem Arapların lügavî örf ve âdetleri, edebî zevkleriyle ilişkisine kadim literatürde satır aralarında zayıf bir sesle değinilmiş olsa da ne yazık ki çağdaş araştırmalarda bu türden bir okuma yapan bir çalışmaya henüz rastlanılmamıştır. Dolayısıyla bu çalışmada bizim hedefimiz, bu ifade yapılarının o dönem Arapların dili kullanım âdetleri, edebî zevkleri ve lügavî kültürel antropolojik yapılarıyla ilişkisini irdelemektir. O bakımdan mevcut akademik çalışmalardan farklı, özgün ve otantik olduğunu düşündüğümüz, literatür taraması yöntemini kullandığımız bu araştırma neticesinde, Kur’ân’ın vezin ve vezin dışı amaçlarla gelen ziyâdeli yapılarının nüzul dönemi Arapların edebî zevkleri, lügavî örf ve âdetleriyle ilişkili olduğu, daha doğrusu, halihazırda mevcut dil kalıp ve kullanımlarının üstünde ve ötesinde (hârikun ‘ale’l-‘âde), tarih üstü, aşkın bir dil ve üslupta olmadığı ortaya çıkıyor.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, Ziyâde, 7. Yüzyıl, Araplar, Lügavî Âdet, Edebî Zevk

Proje Numarası

Yok

Kaynakça

• Abbâs Fedâ, Heyfâ’ Osmân. Ziyâdetü’l-Ḥurûfi beyne’t-Te’yîdi ve’l-Men‘ ve Esrâruhel’l-Belâġiyye fi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. el-Memleketü’s-Su‘ûdiyetü’l-Arabiyye: Câmi‘atü Ümmü’l-Kurâ, Kısmü’d-Dirâsâti’l-‘Ulyâ el-Arabiyye, Derecetü’d-Doktora, 1996.
• Abyârî, İbrâhîm b. İsmâîl. el-Mevsû‘atu’l-Ḳur’âniyye. 11 Cilt. b.y.: Müessesetü Sicilli’l-Arab, 1405. Ahmed Seyf, Sehîr İbrâhîm. ez-Ziyâde fi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. Ürdün: el-Câmi‘atü el-Ürdüniyye, Külliyyetü’d-Dirâsâti’l-‘Ulyâ, Derecetü’l-Mâcistîr, 2000.
• Alûsî, Şihâbuddîn Mahmûd Huseynî. Rûḥu’l-me‘ânî. thk. Alî Abdulbârî Atiyye. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen. el-Vücûh ve’n-Neẓâir. thk. Muhammed Osmân. Kahire: Mekte-betü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2007.
• Avtebî, Seleme b. Müslim. el-İbâne fi’l-luġati’l-‘Arabiyye. thk. Abdulkerîm Halîfe vd. 4 Cilt. Saltanatu Ammân: Vizâretu’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1999.
• Bağdâdî, Abdulkâdir b. Ömer. Ḫizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-‘Arab. thk. Abdus-selâm Muhammed Hârûn. 13 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hânecî, 4. Basım, 1997.
• Bedevî, Ahmed Abdullâh el-Bîli. min belâġati’l-Ḳur’ân. Kâhire: Nahdatu Mısr, 2005.
• Berâhîmi, Tâhar. “Mevḳifu Faḫruddîn er-Râzî mine’l-Ḥurûfi’z-Zâide fi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm (Lâmu’s-Ṣıla fî Mefâtîḥi’l-Ğayb)”. Mecelletü İşkâlât fi’l-Luğa ve’l-Edeb 8/4 (2019), 376-358.
• Ebû Alî el-Kaysî, el-Hasen b. Abdillâh. Îżâhu şevâhidi’l-îżâh. thk. Muhammed b. Mahmûd ed-De’cânî. 2 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1987.
• Ebû Bekr el-Enbârî, Muhammed b. el-Kâsım Beşşâr. ez-Zâhir fî me‘ânî kelimâti’n-nâs. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Ebû Hafs Sirâcuddîn, Ömer b. Alî en-Nu’mânî. el-Lübâb fî ‘ulûmi’l-Kitâb. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Alî Muhammed Muavvez. 20 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endülüsî. el-Baḥru’l-muhîṭ. thk. Sıtkı Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1420.
• Ebû Saîd es-Sîrâfî, el-Hasen b. Abdillâh b. el-Merzübân. Şerḥu Kitâbi Sîbeveyh. thk. Ah-med Hasen Mehdelî-Alî Seyyid Alî. 5 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2008.
• Ebû Zehra, Muhammed. el-Mu’cizetü’l-kübrâ el-Ḳur’ân. b.y.: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Ferâhidî, Halîl b. Ahmed. el-Cümel fi’n-naḥv. thk. Fahruddîn Kabâve. b.y.: y.y. 5. Basım, 1995.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ. Me‘âni’l-Ḳur’ân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî vd. 3 Cilt. Mısır: Dârü’l-Mısriyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ahmed. Naẓratün Taḥlîliyye li-Ziyâdeti’l-Ḥurûfi’l-Vârideti fi’l-Ḳur’ân. Cakarta: Câmi‘atü Şerîfi Hidâyeti’l-İslâmiyyeti’l-Hukûmiyye, Kısmü Ta’lîmi’l-Luğati’l-Arabiyye, Derecetü’l-Mâcistîr, 2022.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Ebû Tâhir. Beṣâiru ẓevi’t-temyîz fî leṭâifi’l-kitâbil-‘azîz. thk. Mu-hammed Alî en-Neccâr. Kâhire: el-Meclisu’l-A‘lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1996.
• Gündüz, Muhammed Recai. “Dr. Aişe Abdurrahman’ın Kur’an’daki Bazı Ziyade Harflerle Müteradif Kelimeler Hakkındaki Metoduna Eleştirel Bir Bakış”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2015), 189-202.
• Gündüzöz, Soner. Kur’an’ın Eşsiz Dili Kur’an’da Gramer Yanlışı İddialarına Cevap. Samsun: Etüt Yayınları, 2011.
• Hafâcî, Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed. Ḥâşiyetü’ş-şihâb ‘alâ tefsîri’l-Beyḍâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Hasan Khalili, Sayed Mohammad–Qanet, Burhaniddin. “er-Reddü ‘alâ Da‘ve’l-Ḥaşvi’l-Meẕmûm fi’l- Ḳur’âni’l-Kerîm”. JHSSS 4/2 (2022), 23-28.
• Hasen Abbâs, Fazl. Leṭâifu’l-mennân ve revâi‘u’l-beyân fî nefyi’z-ziyâdeti ve’l-ḥazfi fi’l-Ḳur’ân. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 2009.
• Hasen Abdurrahmân, Sâmî Atâ. “Ḥurûfu’z-Ziyâde fi’l-Ḳur’ân beyne’l-Mücîzîne ve’l-Mâni‘în”. Mecelletü’ş-Şerî‘a ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye 27/89 (Temmuz 2012), 109-160.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed Hattâb. Garîbu’l-ḥadîṣ. thk. Abdulkerîm İbrâhîm el-Ğarbavî. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1982.
• Hâzin, Alâuddîn Alî b. Muhammed. Lübâbü’t-te’vîl fî me‘âni’t-tenzîl. thk. Muhammed Alî Şâhin. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415.
• Herevî, Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed. el-Ġarîbîn fi’l-Ḳur’ân ve’l-Ḥadîs. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 6 Cilt. el-Memleketü’l-Arabiyyetü’s-Sû‘ûdiyye: Mektebetü Nizâr, 1999.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân el-Mevsılî. el-Haṣâiṣ. 3 Cilt. b.y.: el-Hey’etü’l-Mısriyye el-Âmme li’l-Kitâb, 4. Basım, ts.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân el-Mevsılî. Sırru ṣınâ‘ati’l-i’râb. 2 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân el-Mevsilî. el-Muḥteseb: fî tebyîni vücûhi şevâẕi'l-ḳırâât ve'l-iżâhi ‘anhâ. 2 Cilt. b.y.: el- Vizâratü’l-Evkâf-Meclisü’l-A’lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1999.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân el-Mevsilî. el-Munṣif. b.y.: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Kadîm, 1954.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdillâh Muhammed. Tefsîru’l-Ḳur’âni’l-‘azîz. thk. Ebû Abdillâh Huseyn b. Ukkâşe-Muhammed b. Mustafâ el-Kenz. 5 Cilt. Kâhire-Mısır: el-Fârûk el-Hadîse, 2002.
• İbn Fâris, Ahmed b. Zekeriyyâ el-Kazvînî. es-Ṣâhibî fî fıḳhi’l-luġati’l-‘Arabiyye ve meṣâîlihâ ve süneni’l-‘Arabi fî kelâmihâ. b.y.: Muhammed Alî Bîzûn, 1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh. Te’vîlü müşkili’l-Ḳur’ân. thk. İbrâhîm Şem-süddîn. Beyrut-Lübnân: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Teymiyye, Takyuddîn. Mecmû‘u’l-fetâvâ. thk. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım. 35 Cilt. el-Memleketü’s-Su‘ûdiyye el-Medînetü’l-Münevvere: Mecme‘u’l-Melik Fahd li-Tıbâ‘ati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 1995.
• İbn Ya‘îş, İbn Alî İbn Ebi’s-Serâyâ. Şerḥu’l-mufaṣṣal li’z-Zemaḫşerî. thk. İmîl Bedi‘ Yakûb. 6 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İbnu’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ebu’l-Ferec. Zâdü’l-mes̱îr fî ‘ilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabiyyî, 1422.
• İbnu’l-Esîr, Nasrullâh b. Muhammed Ziyâuddîn. el-Mes̱elu’s-sâir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâ‘ir. thk. Ahmet el-Hûfî- Bedevî Tibâne. 2 Cilt. Kâhire: Dâru Nahdati Mısır, ts.
• İbnu’ş-Şecerî, Ziyâuddîn Ebu’s-Sâadât Hibetullâh. Emâlî İbni’ş-Şecerî. thk. Mahmûd Mu-hammed Tanâhî. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hânecî, 1991.
• Kâsimî, Cemâluddîn b. Muhammed. Meḥâsinu’t-te’vîl. thk. Muhammed Bâsel ‘Uyûn es-Sûd. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1918.
• Kirmânî, Muhammed b. Hamza. Esrâru’t-tekrâr fi’l-Ḳur’ân. thk. Abdulkâdir Ahmed Atâ. b.y.: Dârü’l-Fadîle, ts. Kudat, Aydın. Kıraatları Hüccetlendirmede Dilbilim Olgusu. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2020.
• Kudat, Aydın. “Kur’an Kırâatı ile Arap dilbilimi Münasebeti Üzerine”. Turkish Studies - Religion 15/1 (2020), 63-75.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâlî. haz. Halil Altuntaş Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed. el-Câmi’ li-ahkâmi’l-Ḳur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrâhîm Atfeyiş. 20 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Kuşçuoğlu, Abdullah. “Ziyâdelik Kavramının Kur’an ve Arap Dili Açısından Tahlili”. UM-DE: Dini Tetkikler Dergisi 3/1 (Temmuz 2020), 159-178.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne. thk. Mecdî Bâselûm. 10 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed. en-Nüket ve’l-‘uyûn. thk. Seyyid İbn Abdil-maksûd b. Abdirrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş. el-Hidâye ilâ bülûġi’n-nihâye fî ‘ilmi me‘âni’l-Ḳur’ân. thk. Mecmû‘atü Resâili Câmi‘iyye bi-Külliyyeti’d-Dirâseti’l-‘Ulyâ ve’l-Bahsi’l-‘İlmî Câmi‘atü’ş-Şârika. 13 Cilt. b.y.: Mecmû‘atü Bühûsi’l-Kitâbi ve’s-Sünne -Külliyyetü’ş-Şerî‘ati ve’d-Dirâseti’l-İslâmiyye- Câmi ‘atü’ş-Şârika, 2008.
• Merâkışî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. ‘Unvânu’d-delîl min mersûmî ḫaṭṭi’t-tenzîl. thk. Hind Çelebî. Beyrut-Lübnân: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1990.
• Mustafâ Sâdık er-Râfi‘î, İbn Abdirrezzâk b. Saîd. Târîḫu âdâbi’l-‘Arab. 3. Cilt. b.y.: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Mut‘inî, Abdulazîm İbrâhîm Muhammed. Haṣâiṣu’t-ta’bîri’l-Ḳur’ânî ve simâtuhu’l-belâġiyye. 2 Cilt. b.y.: Mektebetü Vehbe, 1992.
• Müberred, Muhammed b. Yezîd. el-Muḳteḍab. thk. Muhammed Abdulhâlik Udeyme. 4 Cilt. b.y.: Âlemu’l-Kütub, ts.
• Müberred, Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil fi’l-luġati ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 3. Basım, 1997.
• Nahhâs, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed. İ’râbu’l-Ḳur’ân. Haş. Abdulmun‘im Halîl İbrâhîm. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1421.
• Nîsâbûrî, Nizâmuddîn el-Hasen b. Muhammed. Ġarâibu’l-Ḳur’ân ve reġâibu’l-furḳân. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416.
• Rahmân, Feride. “ez-Ziyâde mine’l-Ḥurûfi fi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm”. Tahun ke 4/2 (Nopember 2006), 13-24.
• Râzî, Muhammed b. Ömer Fahruddîn. Mefâtîhu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabiyyi, 3. Basım, 1420.
• Se‘âlibî, Abdulmelik b. Muhammed. Fıḳhu’l-luġa ve sırru’l-‘Arabiyye. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. b.y.: İhyâu’t-Türâsi’l-‘Arabiyyi, 2002.
• Se‘âlibî, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-hisân fî tefsîri’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Alî Muavvez-Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1418.
• Sem‘ânî, Ebu’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Tefsîru’l-Ḳur’ân. thk. Yâsir b. İbrâhîm-Ğanîm b. Abbâs b. Ganîm. 6 Cilt. Riyâd-Su‘ûd: Dârü’l-Vatan, 1997.
• Semîn el-Halebî. Ebu’l-Abbâs Şihâbuddîn Ahmed. ed-Dürrü’l-meṣûn fî ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrâd. 11 Cilt. Dımeşk: Dârü’l-Kalem, ts.
• Sîbeveyh, Amr b. Osmân Bişr. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kâhi-re: Mektebetü’l-Hânecî, 3. Basım, 1988.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâluddîn. el-Müzhir fî ‘ulûmi’l-luġa ve envâ‘ihâ. thk. Fuâd Alî Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâluddîn. Mu’tereku’l-aḳrân fî îcâzi’l-Ḳur’ân. 3 Cilt. Bey-rut-Lübnân: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1988.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn. el-İtḳân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: el-Hey’etü’l-Mısriyye el-‘Âmme li’l-Kitâb, 1974.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân fî te’vîli’l-Ḳur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Topal, Hüseyin. “Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ındaki Tekrarlara Bakışı”. Orta Asya’dan Anadolu’ya İlmin Yolculuğu, ed. Yakup Koçyigit vd. 543-553. Karabük: Karabük Üni-versitesi Yayınları, 2021.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasen Alî b. Ahmed. et-Tefsîru’l-basîṭ. thk. Risâletü Doktora bi-Câmiati’l-İmâm Muhammed b. Sûûd. 25 Cilt. b.y.: İmâdetü’l-Bahsi’l-‘İlmiyyi, 1430.
• Vehbî, Sâlih b. Süleymân. “İḫtilâfu’l-‘Ulemâ fi’l-Ḥurûfi’z-Zâide fi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm”. Me-celletü Câmi‘ati’l-Melik Su‘ûd- el-Âdab 13/1 (2001), 3-41.
• Yahyâ b. Hamza, İbn Alî b. İbrâhîm. et-Ṭırâzu li-esrâri’l-belâġa ve ‘ulûmi haḳâiḳi’l-i‘câz. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Unsuriyye, 1423.
• Yûnus, Hâlid Abdullâh Hudayrî. “Da‘vâ Ziyâdeti’l-Ḥurûf fi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm ve’r-Reddü ‘aleyhâ min Ḫilâli Eşhuri Ḥurûfî’z-Ziyâde (min, mâ, el-bâ, lâ ve el-vâv”. Mecelletü Külliyyeti’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Arabiyye li’l-Benât bi’l-İskenderiyye 37/1 (2021), 204-273.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-ḳâmûs. thk. Mecmû‘a mi-ne’l-Muhakkikîn. 40 Cilt. b.y.: Dârü’l-Hidâye, ts.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm. Me‘âni’l-Ḳur’ân ve i’râbuhu. thk. Abdulcelîl Abduh Şelbî. 5 Cilt. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd. el-Keşşâf ‘an haḳâiḳi ġevâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabiyyi, 3. Basım, 1407.
• Zerkeşî, Bedrüddîn. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1957.
• Zübeyr es-Sekafî, Ebû Ca‘fer Ahmed. Melâku’t-te’vîl. haş. Abdulğinâ Muhammed Alî el-Fâsî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.