Mâtürîdî Kelâmcısı Nûreddin es-Sâbûnî’ye Göre Peygamberlerin Sıfatları

Yıl 2024, Sayı: 6, 139 - 163, 30.09.2024

Hacı İsmail Doğan

https://doi.org/10.55709/tetkik.1489506

Öz

Maveraünnehir bölgesi, Hanefî-Mâtürîdî kelâm anlayışının önde gelen âlimlerine ev sahipliği yapmış bir coğrafyadır. Günümüzde İslam dünyasında kabul gören iki kelâm ekolünden biri olan Mâtürîdîlik, bu bölgede doğmuştur. Hanefî-Mâtürîdî kelâmının Hicri 6./12. yüzyıldaki önemli temsilcilerinden olan Nureddin es-Sâbûnî (öl. 580/1184), yaşadığı dönemde bu bölgenin saygın âlimleri arasında yer almış ve görüşleriyle kabul görmüştür. O, halkın itikâdî sorunlarına onların anlayabileceği bir dille cevap üretmek amacıyla dersler veren ve eserler kaleme alan bir mütekellimdir. Bu makalede, Sâbûnî’nin peygamberlerin sıfatlarına dair görüşleri incelenmiştir. Mâtürîdî’den yaklaşık iki buçuk asır sonra yaşamış olan Sâbûnî’nin bu konudaki görüş ve değerlendirmeleri, süreç takibi açısından önem taşımaktadır. Çalışma, esasen Sâbûnî’nin görüşleri ve eserleri ile sınırlı tutulmuş, fakat zaman zaman Mâtürîdî’nin eserlerine de başvurulmuştur. Araştırmada, genel anlamda sosyal bilimlerin, özelde ise ilm-i kelâm ve mezhepler tarihi disiplinlerinin araştırma yöntemleri kullanılarak fikir ve olaylar arasındaki bağlantı kurulmaya çalışılmıştır. Çalışmanın sonucunda, Sâbûnî’nin, dönemin diğer kelâmcıları gibi peygamberlerin sıfatlarına dair müstakil bir başlık açmadığı tespit edilmiştir. Sâbûnî, peygamberler için temel nitelikler olarak “beşer olmak, akıllı ve zeki olmak, güvenilir olmak, vahiy almak, tebliğ etmek ve ismet” sıfatlarını kabul etmiş ve bu hususlarda Mâtürîdî ile aynı görüşü paylaşmıştır. Ancak Mâtürîdî’nin “peygamberlerin şehirli olması gerektiği” yönündeki kanaatine eserlerinde yer vermeyerek ondan ayrılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Nübüvvet, Peygamberlerin Sıfatları, Mâtürîdî, Nûreddin es-Sâbûnî, İsmet

Etik Beyan

Bu makale Abdullah Demir danışmanlığında Aralık 2023 tarihinde tamamladığımız “Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ile Nûreddin es-Sâbûnî’nin Nübüvvet Anlayışlarının Mukayesesi” isimli doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır (Doktora Tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas, Türkiye, 2023).

The Attributes of Prophets According to the Māturīdī Theologian Nūr al-Dīn al-Sābūnī

Öz

The region of Mā warāʾ al-nahr was historically been a geographical centere where prominent scholars of the Hanafī-Māturīdī theological understanding lived. Māturīdīsm, one of the two theological schools still accepted in the Islamic world today, originated in this region. Nūr al-Dīn al-Sābūnī (d. 580/1184), one of the significant representatives of the Hanafī-Māturīdī theology in the 6th/12th century Hijri, was a respected scholar in his time and recognized for his views. He was a theologian who gave lessons lectures and wrote works to address the theological problems of the public in a language they could understand. This article examines al-Sābūnī’s views on the attributes of the prophets. Living some approximately two and a half centuries after Māturīdī, al-Sābūnī’s scholarly opinions on the attributes of the prophets are crucial for tracing the development of the discourse. The study is primarily confined to al-Sābūnī’s views and works, although references is made to Māturīdī’s works have also been made when necessary. The research study seeks to establish a connection between ideas and events by employing using the research methods of social sciences in general, and the disciplines of theology (ilm al-kalām) and the history of Islamic sects in particular. The study concludes that, like other theologians of his time, al-Sābūnī did not establish a separaten independent section dedicated devoted to the attributes of the prophets. He accepted the fundamental attributes for prophets as being human, intelligent, trustworthy, receiving revelation, conveying the message, and being infallibleility (ismah), sharing the same view as Māturīdī on these points. However, al-Sābūnī diverges differs from Māturīdī by omitting any mention in his works of Māturīdī’s view that prophets must be come from urban areas.

Anahtar Kelimeler

Islamic Theology, Prophethood, Attributes of Prophets, Māturīdī, Nūr al-Dīn al-Sābūnī, Infallibility

Etik Beyan

This article is based on the doctoral dissertation entitled “The Comparison of Prophethood Understandings of Abū Mansūr al-Māturīdī and Nūr al-Dīn al-Sābūnī”, which was completed in December 2023 under the supervision of Abdullah Demir (PhD Thesis, Sivas Cumhuriyet University, Sivas, Türkiye, 2023).

Kaynakça

• Aruçi, Muhammed. “el-Kifâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/565-566. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Aruçi, Muhammed. “Nûreddin es-Sâbûnî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/360-361. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Avcu, Ali. Karmatiliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2008.
• Ayğan, Fadıl. “Osmanlı Dönemi Nübüvvet Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (2016), 133-174.
• Beyâzîzâde, Kemaleddin Ahmed Efendi Bosnevî. İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-İmam. thk. Muhammed Zahid el-Kevseri. İstanbul: yy., 1949.
• Biçer, Ramazan. “Sâbûnî Hayatı ve Eserleri”. el-Kifâye fi’l-hidâye. mlf. Nûreddin es-Sâbûnî. 9-24. Ankara: Berikan Yayınları, 2019.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Muvazzah İlm-i Kelam Ehl-i Sünnet İtikadı. İstanbul: Ravza Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Bulut, Mehmet. “el-Müntekā”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/31-32. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Büyükkara, Mehmet Ali. Çağdaş İslâmi Akımlar. İstanbul: Klasik Yayınları, 6. Basım, 2016.
• Cilacı, Osman. Günümüz Dünyası Dinleri. Ankara: DİB Yayınları, 2002.
• Cürcânî, Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-Târifât Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü. çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Çetin, Maksut. “Ahlak İlkeleri Açısından Peygamberlerin Sıfatları”. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 15 (Aralık 2022), 205-225. https://doi.org/10.47502/mizan.1192611
• Çetin, Osman. Türk-İslâm Devletleri Tarihi. Bursa: Emin Yayınları, 6. Basım, 2016.
• Demir, Abdullah. “Mâtürîdî Gelen-ekinin Teşekkül Sürecinin Teorik Temelleri: Mâverâünnehirli Mütekellim Hanefîlerin Din Anlayışı”. Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-Ek-i Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi 3. der. Recep Alpyağıl. 19-48. İstanbul: İz Yayınları, 2016.
• Doğan Hacı İsmail. Ebû Mansur el-Mâtürîdî ile Nûreddin es-Sâbûnî’nin Nübüvvet Anlayışlarının Mukayesesi. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Efendi, Mütercim Âsım. Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. ed. Mustafa Koç. 6. Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Elîf Efendi, Hasîrîzâde. en-Nûru’l-el-Furkân fî Şerhi Lugati’l-Kur’ân. haz. Mustafa Koç- Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Eliade, Mircae. Dinin Anlamı ve Sosyal Fonksiyonu. çev. Mehmet Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2015.
• Freyer, Hans. Din Sosyolojisi. çev. Turgut Kalpsüz. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1964.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. Bâtıniliğin İçyüzü. çev. Avni İlhan. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• İbn Kutluboğa, Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kāsım. Tacü’t-Teracim fi Tabakâti’l-Hanefiyye. Şam: Daru’l-Erkam, 1992.
• İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem. Lisanu’l-Arab. Kahire: Matbaatü’s-selefiyye, 1247/1831.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât: Kur’an Kavramları Sözlüğü. çev. Abdülbaki Güneş- Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2012.
• Kahraman, Hüseyin. “Peygamberlerin Sahip Olduğu Sıfatların Nübüvvetin Gerekliliği ve İspatı Açısından Değerlendirilmesi”. ASED Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/2 (2021), 163-183. https://doi.org/10.38122/ased.52.4
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Mâtürîdîlik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-Zünûn. nşr. M. Şerafeddin Yaltkaya. Dersaâdet: el-Matbaatü’l-Ûlâ, 1311.
• Kaya, Veysel. Fahreddin er-Râzî’nin Mâtürîdîlerle Olan Tartışmaları ve Eleştirisi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâʾibü aʿlâmi’l-aḫyâr min fuḳahâʾi meẕhebi’n-Nuʿmâni’l-muḫtâr. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 548.
• Kılavuz, A. Saim. Ana Hatlarıyla İslâm Akaidi ve Kelama Giriş. İstanbul: Ensar Yayınları, 21. Basım, 2014.
• Kureşî, Muhammed b. Muhammed. Cevâhirü’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed el Hulv. Kahire: y.y., 1993.
• Leknevî, Muhammed Abdülhalîm. Fevaidu’l-Behiyye fî Teracimi’l-Hanefiyye. Beyrut: Daru’l-Erkam, 1998.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2003.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vilâtü’l-Kur’an. thk. Fatıma Yûsuf el-Hıyemî. 10 Cilt. Beyrut: Risâletü’n-naşirin, 2004.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vilâtü Ehl-i Sünne. thk. Mecdî Bâsellûm, 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-ilmiyye, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vilâtü’l-Kur’an Tercümesi. ed. Yûsuf Şevki Yavuz. 17 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Özen, Şükrü. “Mâtürîdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/159-165, İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Râzî, Fahrüddîn, Münâẓarât Dinî Felsefî Tartışmalar. çev. Ömer Ali Yıldırım. İstanbul: Litera Yayınları, 2016.
• Râzî, Fahrüddîn. Peygamberlerin Masumiyeti. çev. Hasan Fehmi Ulus. İstanbul: İlim Yayınları, 1986.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Münteḳā min ismeti’l-enbiyâ. Beyrut: Dâr-u İbn Hazm, 2013.
• Sâbûnî, Nûreddin. Kitâbü’l-hidâye mine’l-kifâye. nşr. Fethullah Huleyf, İskenderiye, Dâru’l-mearif, 1969.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Arûçî. Beyrut: Dâr-u İbn Hazm, 2013.
• Sâbûnî, Nûreddin. Mâtürîdîyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 18. Basım, 2020.
• Sem’ânî, Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. nşr. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimi el-Yemânî vd. Haydarabad: Meclis-i Dairetü’l-Osmaniyye, 1962.
• Sezen, Melikşah. Peygamberlerin Vasıfları ve İsmet Sıfatı. İstanbul: Siyer Yayınları, 2019.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Kelâmcıların İsmet Anlayışının Kur’an Açısından Değerlendirilmesi”. Dinî Araştırmalar 3/8 (2000), 163-188.
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. Miftâḥu’s-saʿâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzûâti’l-ulûm nşr. Kâmil Bekrî-Abdülvehhab Ebü’n-Nûr. Kahire: Dârü’kütübi’l-hadis, 1968.
• Temimî, Takıyyüddîn b. Abdilkādir. Tabakâtü’s-seniyye fi terâcimi’l-hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 2 Cilt. Riyad: Darü’r-Rıfaî, 1983.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn. Lübbü’l-Lübâb fî taḥrîri’l-Ensâb. Beyrut: Daru’s-sadr, 1431.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Mebsût. thk. Ebû’l-Vefâ el-Efgânî. Karaçi: İdâretü’l-Kurân ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, ts.
• Teftazânî, Sa’düddîn. Şerhu’l-akaid. çev. Talha Hakan Alp. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2017.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: TDV Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Toprak, İbrahim. Hz. Muhammed’in Nübüvvetinde Delil Olan İnsani Özellikleri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Ünverdi, Mustafa. “Günümüz Nübüvvet İnancı Eleştirisi”. Hz. Peygamber’in Nübüvvetinin Kapsamı ve Süresi Sempozyum Bildirileri. ed. Mahmut Çınar vd. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Basımevi, 2015. 279-286.
• Yavuz, Salih Sabri. İslâm Düşüncesinde Nübüvvet. İstanbul: Pınar Yayınları, 2012.
• Yılmaz, Hayrettin. İmam-ı Rabbani Ahmed Faruki Serhendi’de Nübüvvet Anlayışı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1985.
• Yurdagür, Metin. “Haşviyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 16/426-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.