Tarihle Kurmaca Arasında: Ömer Rıza Doğrul’un Kanlı Gömlek Romanı

Yıl 2025, Sayı: 8, 305 - 330, 30.09.2025

Tuğba Özen

https://doi.org/10.55709/tetkik.1645088

Öz

Ömer Rıza Doğrul’un Kanlı Gömlek adlı eseri, İslâm tarihini konu alan tarihî bir romandır. İlk olarak Kızıl Gömlek başlığıyla Vakit gazetesinde 8 Eylül 1930- 18 Şubat 1931 tarihleri arasında tefrika edilen roman, 1944 yılında Kanlı Gömlek adıyla kitaplaştırılmıştır. Hz. Osman’ın şehit edilişi ve sonrasında yaşananlar üzerine bina edilen romanda; Cemel Vak’ası, Sıffîn Savaşı, Hakem olayları, Hâricîlerin ortaya çıkışı, Hz. Ali’nin şehadeti anlatılır. Kanlı Gömlek üç katman olarak ilerleyen bir romandır. Bu katmanlardan ilki tarihî hadiselere dayanır. Yazar bu katmanda tarihî kaynaklara atıflar yaparak düşüncelerini kanıtlama yolunu seçer. İkinci katman kurgu mu gerçek mi olduğu tartışmalı bir kişi olan Abdullah b. Sebe hakkındadır. Bu kısımda Ömer Rıza, İslam tarihinde Müslümanların karşı karşıya geldiği bütün hadiseleri, dindaşlarının ikbalini düşünen Yemenli bir Yahudi olan Sebe oğlunun planlarına bağlar. Romanın üçüncü katmanı kurmaca kısımdır. Burada Leyla karakteri ile Hz. Ebu Bekir’in oğlu Mehmed arasındaki kurgusal aşk anlatılır. Leyla hem yaşanan tarihî hadiselere şahitliği hem de kurgusal kimliğiyle romanda boy gösterir. Kanlı Gömlek’in bu katmanı Corcî Zeydân’ın Kureyş Bakiresi romanıyla benzer şekilde ilerler. Bu romanlar, olay akışı, aşk hikâyesi, karakterlerin özellikleri, bazı kaynaklara yapılan atıflar, tarihî hadiselere tanıklıklar bakımından benzeşir. Yazarlarının şahsî görüşleri ve aidiyetleri bakımından ayrışır. Söz konusu ayrışma Ömer Rıza’nın sahabeyi koruma gayretinden ve Hıristiyanlık karşısında İslamiyet’in üstünlüğünü vurgulamasından kaynaklanır. Kanlı Gömlek romanının sahabeyi korumak gayesiyle yazıldığı anlaşılmaktadır. Ömer Rıza’nın tarihî kaynaklara müracaatı, Sebe oğluna verdiği pâye, kurmaca bir kişi olan Leyla’nın rolü bu gayenin tezahürleridir. Bu makalede, Cumhuriyet dönemi tarihî romanlarından biri incelenerek İslam tarihini konu edinen tarihî romanlara dikkat çekmek ve Türk edebiyatında Arap edebiyatı tesiri hakkında yeni çalışmalara kapı aralamak hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam Edebiyatı , İslam Tarihi , Tarihî Roman , Ömer Rıza Doğrul , Kanlı Gömlek

Between History and Fiction: Ömer Rıza Doğrul's Kanlı Gömlek Novel

Öz

Ömer Rıza Doğrul's novel Kanlı Gömlek is a historical novel about Islamic history. The novel, which was first published in Vakit newspaper between 8 September 1930 and 18 February 1931 under the title Kızıl Gömlek, was published in 1944 under the title Kanlı Gömlek. In the novel, constructed around the martyrdom of ʿUthmān ibn ʿAffān and the subsequent events, the Battle of Jamel (Camal), the Battle of Ṣiffīn, the the Arbitration, the emergence of the Khārijites, and the ʿAlī ibn Abī Ṭālib are recounted. Kanlı Gömlek unfolds in three narrative layers. The first layer is grounded in historical events, wherein the author refers to historical sources as a means of substantiating his views. The second layer centers on ʿAbd Allāh b. Sabaʾ a figure whose very existence is debated. In this section, Ömer Rıza attributes nearly all the conflicts faced by Muslims in Islamic history to the schemes of Ibn Sabaʾ, portrayed as a Yemeni Jew concerned with the ascendancy of his co-religionists. The third layer of the novel is the fictional, recounting the love story between the character Leyla and Mehmed, the son of Abū Bakr. Leyla appears both as a witness to the historical events and as a fictional character. This layer of Kanlı Gömlek parallels Corci Zeydān's novel Kureyş Bakiresi, particularly in terms of the flow, the love motif, the character potrayels, references to historical sources, and witnessing of historical incidents. Yet, the two works diverge due to the personal perspectives and affiliations of their authors. The divergence stems from Ömer Rıza's efforts to defend the Companions (ṣaḥāba) and his emphasis on superiority of Islam over Christianity. Kanlı Gömlek thus appears to have been written with the aim of safeguarding the honor of the Companions. This purpose is evident in Ömer Rıza’s recourse to historical sources, the prominent role assigned to Abdullah b. Saba, and the inclusion of the fictional character Leyla. This study seeks, by examining one of the historical novels of the Republican period, to draw attention to historical novels dealing with Islamic history and to inspire new avenues of the influence of Arabic literature within Turkish literature.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Literature , Ömer Rıza Doğrul , Historical novel , History of Islam , Hz. Ali , Kanlı Gömlek

Kaynakça

• Apak, Adem. “Muhammed b. Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/516. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Aydın, Hasan. “İslam Ortaçağında Nakilci ve Akılcı Tarih Anlayışları: Taberî ve İbn Haldûn Örneği”. Tarihyazımı 1/1 (2019), 20-61.
• Argunşah, Hülya. Tarih ve Roman. İstanbul: Kesit, 2016.
• Akarsu, Murat. Hz. Osman ve Hilafeti. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Çakır-Türken, Mürüvvet. “Corcî Zeydân’ın ‘Kureyş Bakiresi’ Adlı Tarihi Romanı Üzerine Bir İnceleme”. Bayburt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi 9/1 (2018), 133-145.
• Çam, Süleyman. “Selâmet ve Sebîlürreşâd Dergileri Bağlamında Sünnî-Şiî Yakınlaşmasının (Takrîbü’l-Mezâhib) Türk Basınına Yansımaları”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2024), 1071-1091. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1478858
• Çelebi, Muharrem. “Corcî Zeydân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/69-71. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Doğan, Afet. Türk Edebiyatında Tarihi Roman (2000 ve Sonrası). Ardahan: Ardahan Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Doğrul, Ömer Rıza. Cennet Fedaileri: İslâm Tarihinde Gizli ve Yıkıcı Teşekküller. İstanbul: Asari İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, 1944.
• Doğrul, Ömer Rıza. İlâhî Bir Müjde. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1952.
• Doğrul, Ömer Rıza. Kanlı Gömlek. İstanbul: İlmî Eserler Kütüphanesi Neşriyatı, 1944.
• [Doğrul], Ömer Rıza. “Kızıl Gömlek”. Vakit (18 Şubat 1931), 3.
• Ekşi, Feyzettin. Arap Milliyetçiliği Bağlamında Corci Zeydan’ın Romancılığı. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Ercan, Necla Gül. Selami Münir Yurdatap ve Halk Bilimi. Niğde: Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Erul, Bünyamin. “Üsdü’l-Gâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/363. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Evsen, Gönül. Sebîlürreşâd’da İslam Tarihi’ne Atıflar (1912-1919). Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Abdullah b. Sebe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/133-134. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Göğebakan, Turgut. Tarihsel Roman Üzerine. Ankara: Akçağ, 2004.
• Kavas, Ahmet. “Lammens, Henri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/98. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kerpetin, Mahmut. “Hz. Osman’a Muhalefette Abdullah b. Sebe ve Faaliyetleri”. Hazreti Osman. ed. Ali Aksu, 235-242. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Rektörlük Matbaası, 2020.
• Korkmaz, Sıddık. Tarihin Tahrifi İbn Sebe Meselesi. Ankara: Araştırma, 2005.
• Kubat, Mehmet. “Hâricîliğin Doğuşunda Münâfıkların Rolü”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/4 (2006), 125-151.
• Öz, Mustafa. “Vasî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/546-547. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “İbn Ebü’l-Hadîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/463-466. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özkan, Mustafa. “İbnü'I-Esir el-Cezeri'de Tarih Metodolojisi”. Uluslararası Bilim ve Sanatta Cizre Sempozyumu Bildirileri. ed. M. Nesim Doru, 43-46. İstanbul, 2012.
• Şiblî Numanî. “Tenkid ve Tariz”. çev. Mehmet Akif. Sebîlürreşâd. (Aralık 1912) 9/195.
• Şiblî Numanî. “Tenkid ve Tariz”. çev. Mehmed Akif. Sebîlürreşâd. (Ağustos 1913) 10/403.
• Tâhâ Hüseyin. “Fitne Döneminde İbn Sebe’nin Rolü Hakkında Değerlendirme”. çev. Adem Apak. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (1994), 421-424.
• Temur, Rabia Banu. Dış Politika Yazarı Olarak Ömer Rıza Doğrul: Hayatı ve Dış Politika Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Tural, Sadık. “Tarihi Roman ve Atsız’ın Tarihî Romanları”. Zamanın Elinden Tutmak. 207-243. Ankara: Yeni Avrasya, 2003.
• Uludağ, Süleyman. “İbn Haldûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/538-543. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Üzüm, İlyas. “Re’cat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/504-506. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Üzüm, İlyas. “Sıffîn Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/108-109. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Yalçın, Sıdıka Dilek. Yeni Tarihselcilik Kuramı. İstanbul: Hiper, 2021.
• Yavuz, Salih Sabri. “Minhâcü’s-sünne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/110-111. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Yücel, Ömer Faruk. Türk Matbuatında Vakit Gazetesi. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Zeydân, Corcî. Kureyş Bakiresi. çev. Selami Münir Yurdatap. İstanbul: Ahmet Saidoğlu Matbaası, 1944.