Siyer Yazıcılığında Kronoloji Problemi ve İbn Hazm’ın Kronoloji Tarihlendirmesi

Yıl 2025, Sayı: 8, 233 - 255, 30.09.2025

Yakup Akyürek

https://doi.org/10.55709/tetkik.1680135

Öz

Siyer yazımı, İslâm tarihçiliğinin temel alanlarından biri olup Hz. Peygamber’in hayatının bireysel, toplumsal ve siyasi yönlerini bir bütün olarak sunmaktadır. Bu anlatıların tarihsel doğruluğu, erken dönemlerden itibaren özellikle kronolojik anlatı üzerinden şekillenmektedir. Siyer kronolojisi, sadece olayların sıralamasını değil; aynı zamanda rivâyetlerin tarihsel bağlamda ne ölçüde güvenilir olduğunu belirlemede de temel bir kriter olarak işlev görmektedir. Bu makalede, siyer kronolojisine dair klasik ve modern yaklaşımlar incelenmekte, özellikle nesî uygulaması ve astronomik veriler çerçevesinde kronolojinin nasıl şekillendiği tartışılmaktadır. Modern dönem literatürde nesî uygulamasının olup olmadığına dair tartışmalar, kronoloji inşasında temel bir mesele olarak öne çıkmaktadır. Batı literatüründe ise Hz. Muhammed’in (s.a.v.) tarihsel şahsiyeti ve siyer rivâyetlerinin güvenilirliği problem haline getirilmektedir. Bu çerçevede Lawrence I. Conrad’ın tarihsel-toplumsal algı temelli yaklaşımı, Batı literatüründe önemli bir dönüm noktasını teşkil etmektedir. Türkiye’de ise siyer kronolojisine dair tartışmalar erken sayılabilecek bir dönemde başlamıştır. Necati Akgür, astronomik veriler ışığında siyer rivâyetlerini yeniden değerlendirmiş ve kronoloji teklifinde bulunmuştur. Kasım Şulul ise kaleme aldığı çok sayıda çalışmasında kronolojik ihtilafların sebeplerine dair kavramsal analizler sunmuş ve özellikle siyer kronolojisi literatürünü Türkçeye tercüme etmiştir. Çalışmanın ana eksenini ise literatürde yer alan çalışmaların analizinden sonra Mehmet Apaydın’ın Siyer Kronolojisi adlı eseri oluşturmaktadır. Apaydın’ın çalışmasında kronoloji çalışmalarına sunduğu katkıların yanında eleştiriye açık yönlerini tartışmak ve eksikliklerini tespit etmek bu çalışmanın amaçları arasındadır. Özellikle erken dönem Endülüs âlimi İbn Hazm’ın (öl. 456/1064) kronoloji teklifinin Hârizmî’nin (öl. 232/847) takipçisi olarak nitelendirilmesi Apaydın’ın çalışmasında İbn Hazm’ı ihmal etmesine sebebiyet vermiştir. İbn Hazm’ın Vedâ haccı merkezli tarih inşası ve Rebîülevvel esaslı hicrî yıl tercihi, modern astronomik verilerle uyuşmakta ve yeniden değerlendirilmesi gereken bir yaklaşım olarak ön plana çıkmaktadır. Sonuç olarak bu makale, siyer yazımında ortaya konan kronoloji tekliflerinin süreçteki gelişimini ve meselesinin sadece teknik bir konu değil, aynı zamanda metodolojik ve epistemolojik yönleriyle yeniden değerlendirilmesi gerektiğini ortaya koymaya çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi , Siyer Yazıcılığı , Siyer Kronolojisi , Hz. Muhammed , Nesî , İbn Hazm

The Problem of Chronology in Sīrah Writing and Ibn Ḥazm’s Chronological Reconstruction

Öz

Sīrah writing is one of the foundational disciplines of Islamic historiography, presenting the life of the Prophet Muhammad (PBUH) not only as a personal biography but also as a comprehensive socio-political process. The historical accuracy of these narratives has been shaped from the earliest periods primarily through their chronological structure. In this context, sīrah chronology serves not merely to organize events but also to assess the historical reliability of transmitted reports. This study examines both classical and modern approaches to sīrah chronology, particularly focusing on the debates surrounding the practice of nasīʾ and the use of astronomical data in shaping chronological frameworks. In modern literature, discussions on whether the practice of nasīʾ existed have emerged as a central concern in the construction of chronological models, while Western scholarship has problematized the historical authenticity of the Prophet Muhammad and the reliability of sīrah sources. In this regard, Lawrence I. Conrad’s approach, which centers on historical and social perceptions, represents a significant turning point in Western historiography. In the Turkish academic context, chronological discussions began relatively early. Necati Akgür has re-evaluated prophetic reports through astronomical data, while Kasım Şulul has offered conceptual analyses of the causes behind chronological discrepancies in his extensive writings and translated the literature on the chronology of Sīrah into Turkish. The main axis of this article is the analysis of existing literature, with particular focus on Mehmet Apaydın’s Siyer Kronolojisi (Chronology of the Sīrah). While Apaydın’s work makes notable contributions, this study also addresses its critical limitations -specifically, his characterization of the Andalusian scholar Ibn Ḥazm (d. 456/1064) as merely a follower of al-Khwārizmī (d. 232/847), which has led to an underappreciation of Ibn Ḥazm’s independent contributions to sīrah chronology. Ibn Ḥazm’s Veda Ḥajj-centered historical model and his preference for the month of Rabīʿ al-Awwal as the starting point of the Hijrī calendar align with modern astronomical findings and deserve renewed scholarly attention. Ultimately, this article argues that the issue of chronology in sīrah studies must be reassessed not only as a technical matter but also through its methodological and epistemological dimensions.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Sīrah writing , Sīrah Chronology , Prophet Muhammad , Nasīʾ , Ibn Ḥazm

Kaynakça

• Kur’an Yolu. Erişim 17 Kasım 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr/
• Open-source planetarium software (Açık kaynak kodlu astronomi simülasyon yazılımı) 25.1. Yazılım. Stellarium Developers, 2024. https://stellarium.org/
• Açıkgenç, Alparslan. "Evâil". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 05 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/evail
• Akgür, A. Necati. "Kuramsal Hicri Takvimde Artıklama Meselesi". Türk Dünyası Araştırmaları 78 (1992), 67-107.
• Akgür, A. Necati. "Nesi’li Takvimde Hz. Peygamber’in Doğumu ve Hicret Günleri". Türk Dünyası Araştırmaları 84 (1993), 59-90.
• Akgür, A. Necati. "Hicri ve Nesî’li Günleri Rumî/Milâdî Günlere Çevirme Dökümleri". Türk Dünyası Araştırmaları 98 (1995), 103-170.
• Akgür, A. Necati. "Nesî'li Takvim". Türk Dünyası Araştırmaları 142 (2003), 43-88.
• Akgür, A. Necati. "Ay Takvimleri". Türk Dünyası Araştırmaları 151 (2004), 161-207.
• Apaydın, Mehmet. Resûlullah’ın Günlüğü. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2008.
• Apaydın, Mehmet. Siyer Kronolojisi. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018a.
• Apaydın, Mehmet. Hadislerin Tespitinde Bütünsel Yaklaşım. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018b.
• Apaydın, Mehmet. "Erîke Hadisi’nin Bütünsel Yaklaşım Yöntemiyle Tespiti". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 61/1 (2020), 87-174. https://doi.org/10.33227/auifd.627320
• Apaydın, Mehmet. "İmâmetin Kureyş’e Ait Olduğuna Dair Hz. Peygamber’e İsnâd Edilen Rivâyetlerin Bütünsel Yaklaşım Yöntemiyle Tespiti". İlahiyat Akademi 7-8 (Aralık 2018), 219-268.
• Aycan, İrfan - Söylemez, M. Mahfuz. İdeolojik Tarih Okumaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Azefî, Muhammed b. Ahmed. ed-Dürrü’l-munazzam fî mevlidi’n-nebiyyi’l-mu‘azzam. thk. Abdullah Hammâdî. Amman: Durûb li’n-neşr ve’t-tevzî‘, 2016.
• Başar, Kevser. Cahiliyye Dönemi Arap Takviminde Nesî. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Bigiyef, Mûsâ Cârullah. Nizâmü’n-nesîʾ ʿinde’l-ʿArab kable'l-İslam. thk. Abdülaziz. Mısır: Matbaatu's-Saâde, 1354/1935.
• Conrad, Lawrence. "Abraha and Muḥammad: Some Observations Apropos of Chronology and Literary Topoi in the Early Arabic Historical Tradition". Bulletin of the School of Oriental and African Studies 50/2 (1987), 225-240.
• Çağatay, Neşet. "Eski Çağlardan Bu Yana Zaman Ölçümü ve Takvim". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1-2 (Haziran 1978), 105-138.
• Erul, Bünyamin. "Siyer Yazımında Ayet ve Rivayet Kullanımında Görülen Bazı Problemler". Akademik Siyer Dergisi 2 (Haziran 2020), 36-53.
• Espenak, Fred - Meeus, Jean. Five Millennium Canon of Solar Eclipses: -1999 to [phone] BCE to 3000 CE). USA: NASA, 2006. https://eclipse.gsfc.nasa.gov/solar.html
• Fayda, Mustafa. "Batn-ı Nahle Seriyyesi". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 12 Ocak 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/batn-i-nahle-seriyyesi
• Fayda, Mustafa. "Câhiliye Araplarında Takvime Müdahale: Nesî". Hz. Peygamber’in Vedâ Haccı Hutbeleri Sempozyum Tebliğleri. ed. Suat Mertoğlu. 117-130. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2021.
• Folkner, William vd. The Planetary and Lunar Ephemerides DE430 and DE431. Pasadena: IPN Progress Report, 2014. https://naif.jpl.nasa.gov/pub/naif/generic_kernels/spk/planets/de430_and_de431.pdf
• Hamidullah, Muhammed. "Hicri Takvim ve Tarihi Arka Planı". çev. Kasım Şulul. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 9/9 (2000), 671-685.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. çev. Mehmet Yazgan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2011.
• Humeydî, Ebû Abdullâh b. Ebî Nasr Muhammed b. Futûh b. Abdullâh b. Futûh b. Humeyd el-Ezdî el-Mayûrkî. Cezvetu’l-muktebis fî zikri vulâti’l-Endelus. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye, 1966.
• Husseinī, Muhammad al-Casnazānī. "An investigation of the Gregorian chronology of early Islamic history: a pilot study". Al-Masaq 7 (1994), 227-266.
• Hüseynî, Şeyh Muhammed el-Casnazânî. "Hz. Peygamber Devri Kronolojisinin Miladi Karşılığı ile İlgili Bir Araştırma (Örnek Bir İnceleme)". çev. Kasım Şulul. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/6 (2001), 143-172.
• İbn Dihye el-Kelbî, Ebü’l-Hattâb Ömer b. el-Hasan b. Ali b. Muhammed el-Endelûsî. et-Tenvir fi Mevlidi’s-Siraci’l-Münir İbn Dihye el-Kelbi (inceleme-metin-çeviri). çev. Ahmet Nevzat Erkan-İhsan Dündar. Bursa: Bursa Akademi, 2020.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelusî. Cevâmiʿu’s-sîre. thk. İhsan Abbas - Nasıruddin el-Esed. Mısır: Dâru'l-Meârif, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelüsî. Haccetü’l-vedâ. thk. Abdülhak Türkmani. Beyrut: Göteborg: Daru İbn Hazm: Merkezü’l-Buhusi’l-İslâmiyye, 1429/2008.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelüsî. Cevâmiʿu’s-sîre. çev. Mehmet Salih Arı. İstanbul: Çıra Yayınları, 2. Basım, 2024.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî. Zâdü’l-meʿâd fî hedyi ḫayri’l-ʿibâd. thk. Şuayb el-Arnaût – Abdülkādir el-Arnaût. 6 Cilt. Beyrut: Muessesetu'r-Risâle, 1415/1994.
• Kaya, Eyyüp Said. "Telfîk". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 26 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/telfik--fikih
• Kıranşal, Abdulaziz. "İslam Medeniyetinin İlk Toplumsal Normlarının Oluşması Bağlamında Hz. Peygamber’in Biatleri". İslami İlimler Dergisi 39 (Kasım 2024), 171-191. https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1550105
• Meeus, Jean. Astronomical Algorithms. Richmond: Willmann-Bell, 2. Basım, 1998.
• Odeh, Mohammad. "New Criteria for Lunar Crescent Visibility". Experimental Astronomy (2004) 18 (Bahar 2006), 39-64. https://doi.org/10.1007/s10686-005-9002-5
• Orhan, Zeynep - Kahraman, Hüseyin. "Evâil Edebiyatı ve Hadis İlmiyle İlişkisi". Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/2 (Haziran 2012), 229-244.
• Öz, Şaban. "Fütuhât Literatüründe İçerik ve Usûl Sorunları Üzerine". Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (2021), 343-363. https://doi.org/10.30627/cuilah.813842
• Öz, Şaban. İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri. İstanbul: Siyer Okulu Yayınları, 2. Basım, 2023.
• Reingold, Edward M. - Dershowitz, Nachum. Calendrical Calculations. Cambridge: Cambridge University Press, 2. Basım, 2001.
• Severcan, Şefaettin. Hz. Muhammed'in Hayatı: Siyer. Ankara: Bilay Yayınları, 2022.
• Söylemez, M. Mahfuz. "İslam Tarihi Usulü". İslam Tarih Usulü ve Kaynakları -1. ed. M. Mahfuz Söylemez. 11-139. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2023.
• Şeşen, Ramazan. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. İstanbul: İsar Yayınları, 1998.
• Şulul, Kasım (ed.). Hicrî Takvim ve Siyer Kronolojisi Etütleri (Makaleler). İstanbul: Siyer Yayınları, 2012.
• Şulul, Kasım. Siyer Usûlü. İstanbul: Ensar Yayınları, 2019.
• Şulul, Kasım. İlk Kaynaklara göre Hz. Peygamber Devri Kronolojisi -1. İstanbul: İnsan Yayınları, 2022.
• Türcan, Selim. "Tefsir, Siyer, Tarih ve Kur’ân’ın Kaynaklığı Üzerine". Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/36 (2019), 607-634. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.568957
• Üveys, Abdülhâlim. İbn Hazm el-Endelüsî ve cühuduhu fî’l-bahsî’t-tarih. Kahire: Darü’l-İ‘tisam, 2002.
• Yallop, B. D. A Method for Predicting the First Sighting of the New Crescent Moon. England: HM Nautical Almanac Office, 1997. https://astronomycenter.net/pdf/yallop_1997.pdf
• Zeyd, Zeyd b. Abdülkerîm. et-Târîhü’l-hicrî: esâsuhu, hükmuhu, makânetuhu ʿinde’l-ummeti’l-İslâmiyye, el-ʿadâu leh. Riyad: Câmiʿatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1424/2003.