Hanefî İcâzetnâmelerde Şâfiî Fukahâsı: Gedizli Mehmed Efendi’nin İcâzetnâmesi Bağlamında Bir Araştırma

Yıl 2025, Sayı: 8, 371 - 404, 30.09.2025

Yasin Erden

https://doi.org/10.55709/tetkik.1688276

Öz

İcâzetnâmeler, İslâmî ilimlerin geleneksel aktarımının yapıldığını gösteren belgeleri yansıtmaktadır. Ancak Osmanlı sonrası dönemde uygulanan eğitim politikaları sonucunda bu belgeler, genel olarak unutulmaya başlamıştır. Bu tür belgelerin son örneklerinden biri, 18. Yüzyılın sonları ile 19. Yüzyılın başlarında yaşamış Hanefî fakih Gedizli Mehmed Efendi’ye (1752-1837) aittir. Âkifzâde el-Amâsî’nin (öl. 1223/1808) Gedizli Mehmed Efendi’ye verdiği rivayet ve dirayet ilimlerinde yetkili olunmayı ifade eden umumi icâzetnâme, bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Bu çalışmada Gedizli Mehmed Efendi’nin icâzetnâmesinin tahkikli neşri, bilinen tek nüshaya bakarak yapılmıştır. İcâzetnâmede iki rivayet zincirinden bahsedilmektedir: biri fıkıh yoluyla Hz. Muhammed’e kadar uzanan rivayet zinciri, diğeri ise Kütüb-i Sitte yoluyla İmam-ı Buhârî’ye ulaşan rivayet zinciridir. Bu makale, icâzetnâmeler üzerine yapılan çağdaş çalışmalardan farklı olarak, ilk bakışta Hanefî silsilesiyle ilgisiz gibi görünen Şâfiî fakihlerin rivayet zincirindeki varlığını, belge incelemesi yöntemiyle değerlendirmektedir. Böyle bir değerlendirmenin yapılabilmesi için öncelikle silsilede kayıtlı kişilerin tespit edilmesi gerekmektedir. Ancak isimlerin atlanması ya da meşhur isimlerin nakledilmemesinden kaynaklı bir problem olduğu fark edilmiştir. Bu nedenle silsile, detaylı bir şekilde incelenmiştir. Bu bağlamda Gedizli’nin icâzetnâmesi, diğer birçok icâzetnâme ile karşılaştırılmıştır. Hanefilikten Şâfiîliğe geçiş, belli silsileler içerisinde genellikle İmam Şâfiî ile başlar ve yaklaşık altı asır boyunca devam eder. İbn Mübarekşah’tan sonra silsileler çoğu kez Hanefî fakihlerine dönmektedir. Ayrıca Gedizli’nin icâzetnâmesi, birçok Hanefî icâzetnâmenin yanı sıra, çok sayıda Hanefî fakihin Şâfiî fukahâsından hadis naklettiğini ortaya koymaktadır. Örneğin bu metinlerde Hanefî fakîhi Emînuddin Muhammed’in, Şâfiî fakîhi Zekeriyya el-Ensârî’den hadis icâzetnâmesi almış olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh , Hanefi Mezhebi , Şafii Mezhebi , Osmanlı Fakihi , İcâzetnâme , Gedizli Mehmed Efendi , Âkifzâde el-Amâsî

Teşekkür

Gedizli’ye yönelik takrizler ile ona ait icâzetnâmeyi birlikte çalışmıştım. Kendisiyle yaptığım görüşmede ikisinin ayrı olarak ve icâzetnâmenin diğer icâzetnâmelerle mukayeseli çalışılması gerektiğini ifade edip sonrasında değerli yorumlarını da paylaşarak böyle bir makalenin oluşmasına öncülük eden Prof. Dr. Süleyman Kaya hocama teşekkür ederim. Ayrıca bu makaledeki hataların düzeltilmesi ve makalenin olgunlaşmasına yönelik çok önemli katkılar sağlayan hakem ve İngilizce dil editörü başta olmak üzere tüm Tetkik dergi ekibine şükranlarımı arz ederim.

Shāfiʻī Jurists in the Ḥanafī Ijāzatnāmahs: A Research in The Context of Gedizli Meḥmed Efendi’s Ijāzatnāmah

Öz

Ijāzatnāmahs reflect the documents that show the traditional transmission of Islamic sciences. However, following the educational policies introduced in the post-Ottoman period, these documents generally began to fall into oblivion. One of last examples of such documents belongs to the Hanafī jurist Gedizli Meḥmed Efendi (1752-1837), who lived during the latter of the 18th century and the early 19th century. The primary focus of this study is this general ijāzatnāmah that was granted by Akifzāde al-Amāsī (d. 1223/1808) to Gedizli Meḥmed Efendi, authorizing him in both in the sciences of riwāyah and dirāyah. The critical edition of Gedizli Meḥmed Efendi’s ijāzatnāmah published in this study based on the only known extant copy. In the ijāzatnāmah, two chains of transmission are mentioned: one in fiqh tracing back to the Prophet Muhammad and another in Kutub al-Sittah reaching Imām al-Bukhārī. This article, unlike contemporary studies on ijāzatnāmahs, evaluates the presence of Shāfiʻī jurists in the chain of transmission figures who, at first glance, appears to be irrelevant to a Ḥanafī lineage employing the document analysis method. To conduct such an evaluation, it is necessary to determine the identities of the individuals recorded in the lineage. However, it was observed that there is a problem due to skipped names or omissions of well-known transmitters. Therefore, the lineage was examined in detail. In this context, Gedizli’s ijāzatnāmah was compared with numerous other ijāzatnāmahs. The transition from Ḥanafīsm to Shāfiʻīsm within certain lineages of transmission typically begins with Imam Shāfiʻī and continues for about six centuries. After Ibn Mubārakshāh, the lineages often return to Hanafī jurists. In addition, Gedizli’s ijāzatnāmah, along with several other Hanafī ijāzatnāmahs, posit that numerous Hanafī jurists transmitted ḥadīths through Shafi'i jurists. For instance, in these texts, Hanafī jurist Amīnuddin Muhammad appears to have received a ḥadīth ijāzatnāmah from Shāfiʻī jurist Zakariyyā al-Ansārī.

Anahtar Kelimeler

Fiqh , Hanafi Madhab , Shâfi'î Madhab , Ottoman Jurist , Ijâzatnâmah , Mahmad Afandi al-Kadūsī , Akifzāde al-Amāsī

Teşekkür

I had previously studied the commendations (takriz) directed toward Gedizli together with the ijāzah (icāzetnāme) granted to him. During my conversation with him, he emphasized that these two should be examined separately and that the ijāzah should be studied comparatively alongside other ijāzahs. He later shared his valuable insights, which paved the way for the formation of this article. For this reason, I would like to express my gratitude to Prof. Dr. Süleyman Kaya. I also extend my thanks to the referees and, in particular, the English language editor, as well as the entire Tetkik journal team, whose significant contributions helped correct the errors in this article and contributed greatly to its refinement.

Kaynakça

• Aktı, Ümit. “Gedizli Mehmed Efendi’nin Yaşadığı Dönem ve Fetvaları Işığında Sosyal Hayat”. Gedizli Mehmed Efendi. ed. Rıfat Türkel. 43-60. Kütahya: Gediz Belediyesi Kültür Yayınları, 215.
• Amâsî, Âkifzâde. el-Mecmu‘ fi’l-meşhûd ve’l-mesmû‘. Ankara: Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî, 2527.
• Anay, Harun. “Devvânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/257-262. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Aras, M. Özgü. “Hammâd b. Ebû Süleyman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 15/484-486. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Arğun, Şaban-Yuca, İrşad Sami. “Muş Bulanık Mollakent/Mellekend Medresesi’nden Bir Âlim Portresi: Şeyh İhsan-ı Mellekendî’nin Hayatı ve İcâzetnâmesi”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 11/1 (Nisan 2019), 150-170. https://doi.org/10.26791/sarkiat.484938
• Arpa, Recep. Ayıntâbî Mehmed Efendi’nin Tibyân Tefsiri ve Osmanlı Toplumundaki Yorum Değeri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Askalânî, İbn Hacer. el-Mecmaʿu’l-müʾesses li’l-muʿcemi’l-müfehres. nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî. Beyrut: Darü’l-marife, 1415/1994.
• Atay, Hüseyin. “Fatih-Süleymaniye Medreseleri Ders Programları ve İcazet-nâmeler”. Vakıflar Dergisi XIII (Ankara 1981), 171-235.
• Atik, Necmi. “Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın İlmiye İcâzetnâmesi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/2 (2021), 227-266.
• Ayar, Talip. “Bir Fetvâ Emininin Hayratı: Gedizli Mehmed Efendi’nin Vakıf Faaliyetleri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (Haziran 2020), 339-368. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.670606
• Ayar, Talip. “Bir Osmanlı Müderrisinin İcâzetnâmesi ve Tarihî Kaynak Değeri Üzerine Bazı Mülahazalar”. International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 9/1 (2014), 43-62. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.6222
• Aybakan, Bilal. “Şâfiî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/223-233. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Hukuku - Devleti Aliyye’nin Temeli. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
• Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Basım, 2010.
• Balıkesirî, Seyyîd Mustafa Munîb b. İbrâhîm. İcâzetnâme. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, 4037.
• Bilgili, İsmail. Konyalı Şeyhzâde Ahmed Ziya Efendi (Hayatı, Şiirleri ve İcâzetleri). Konya: Desen Ofset Matbaacılık, 2017.
• Bilgili, İsmail. Müderris Hasan Kudsî Efendi ve İcazetleri. Konya: Desen Ofset Matbaacılık, 2012.
• Bilik, Abdurrahim. “Hilaf Literatürü İçin Bir Taksim Önerisi”. Usûl İslam Araştırmaları 30 (2018), 109-132. https://doi.org/10.56361/usul.512943
• Boynukalın, Mehmet. Fıkıh Usulü Alimleri ve Eserleri (III-XIII. Hicri Yüzyıl). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2017.
• Çakır, Abdullah. “Fetva Emini Hafız Seyyid Mehmed Gedûsî Efendi ve Tasavvuf”. Gedizli Mehmed Efendi. ed. Rıfat Türkel. 61-105. Kütahya: Gediz Belediyesi Kültür Yayınları, 2015.
• Ceyhan, Abdullah. “Osmanlı Devri Müderris, Kadı ve Fetva Eminlerinden Gedizli Hafız Mehmed Efendi (1165-1253 H/1751-1837 M)”. Diyanet İlmi Dergi 29/3 (Temmuz-Ağustos-Eylül 1993), 11-24.
• Ceyhan, Abdullah. “Osmanlı Devri Müderris, Kadı ve Fetva Eminlerinden Gedizli Hafız Mehmed Efendi”. Osmanlı Hukukunda Fetva. ed. Süleyman Kaya vd. 327-344. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Ceyhan, Abdullah. Gedizli Hafız Mehmed Efendi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Cin, Halil – Akyılmaz, Gül. Türk Hukuk Tarihi. Konya: Sayram Yayınları, 2011.
• Çeker, Huzeyfe. “Hanefi Mezhebinin Fıkıh Silsileleri (Ebû Hanîfe’den Hicri VI. Asrın Sonuna Kadar)”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), 163-201.
• Demir, Hamit. “Arapkirli Hüseyin Avni Tarafından Yazılmış Bir İcâzetnâme: Tahkik ve Değerlendirme”. Hitit İlahiyat Dergisi 20/1 414 (Haziran 2021), 409-438. https://doi.org/10.14395/hid.864529
• Enver Beşinci Koleksiyonu. Eğitim Tarihimizden İcazetname ve Şehadetnameler Sergisi. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi, ts. https://www.icazettendiplomaya.com/sergi-katalog.pdf (26.03.2025).
• Erden, Yasin. Fetva Emini Gedizli Mehmed Efendi’nin (1752-1837) Eserleri Üzerine Yazılan Takrizler. Ankara: Fecr Yayınevi, 2024.
• Ergin, Burak. 16.-17. Yüzyılda Taklid ve Telfik Tartışmaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Eşer, Ahmet. “Abdülganî en-Nablusî’nin Şehid Ali Paşa’ya İcâzetnâmesi (Tahkik ve İnceleme)”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 14 (Aralık 2021), 31-60.
• Gedizli Mehmed Efendi. Mecmûa-i Fetâvâ-yı Bâlizâde. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, 3850.
• Genç, Mehmet. Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2000.
• Hoyladı, Adnan. Hanefî Mezhebinin Teşekkül Süreci. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Hüseynî, Ebu’l-fazl. Silku’d-durer fî ‘ayâni’l-Karni’s-Sânî ‘Aşer. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye-Daru İbn Hazm, 1408/1988.
• İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-aʿyân. nşr. İhsan Abbas. Beyrut: Dârü Sâdir, ts.
• İltaş, Davut. “Tahâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/385-388. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• İmamoğlu, Abdullah Taha. “Galata Kadısı Babakaleli Ahmed Abdülaziz Efendi’ye Ait İcâzetnâmenin Neşri ve Değerlendirilmesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 40 (Aralık 2022), 243-269.
• İnan, Ahmet. “Modernleşme Sürecinde Medrese Epistemolojisindeki Dönüşümün İcazetlere Yansıması: İki Ana Örnek”. Uluslararası Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Sempozyumu. ed. Fikret Gedikli. 17-65. Muş: Muş Alparslan Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Kahraman, Abdullah. “Tarsûsî Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/115-116. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Karlığa, H. Bekir. “Muhammed b. Mübarekşâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/556-557. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Kâtib Çelebi. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. nşr. Mahmûd Abdülkadir el-Arnaût. İstanbul: IRCICA, 2010.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâibü a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu‘mâni’l-muhtâr. nşr. Saffet Köse vd. İstanbul: Mektebetü’l-irşâd, 1438/2017.
• Kelebek, Mustafa. “Gedûsî Mehmet Efendi Fetvalarında Öne Çıkan Tahliller”. Gedizli Mehmed Efendi. ed. Rıfat Türkel. 23-41. Kütahya: Gediz Belediyesi Kültür Yayınları, 2015.
• Kevserî, Muhammed Zahid. et-Tahrirü’l-vecîz fi mâ yebtegîhi’l-müstecîz. nşr. Abulfettah Ebu Gudde. Halep: Mektebü’l-matbûâti’l-İslâmiyye, 1413/1993.
• Muhibbî, Muhammed Emîn. Hulâsatü’l-eser fî a‘yâni’l-Karni’l-Hâdî Aşer. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Nergis, Murat. “İslam Hukuk Tarihinde Fukahânın Mezhep Değiştirmesi”. İlahiyat Akademi 20 (Aralık 2024), 127-160. 10.52886/ilak.1522942
• Okuyucu, Nail. Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Özdemir, Şuayip. “Çorumlu Büyük Alim: Şeyzâde Abdullah Vecihi Efendi”. Osmanlı’dan Cumhuriyete Çorum Sempozyumu. ed. Mehmet Mahfuz Söylemez vd. 1/405-412. Çorum: Lider Matbaatcılık, 2008.
• Özel, Ahmet. “Alkame b. Kays”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/467. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Özel, Ahmet. “İbnü’l-Kâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/100-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Özen, Şükrü. “Ebü’l-Abbas İbn Süreyc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/363-366. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özen, Şükrü. “Müzenî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/246-250. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özer, Hasan. “Buhârâ’dan Konya’ya Çok Yönlü Bir Âlim: Ebû Said Hâdimî”. Buhara’dan Konya’ya İrfan Mirası ve XIII. yy. Medeniyet Merkezi Konya (II). ed. Dilaver Gürer vd. 174-199. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları: Şeybani Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2022.
• Sağlam, Nevzat. “Safranbolulu Bir Alim Mehmed Rıfat Efendi; Hayatı ve İcazetnamesi”. Dünden Bugüne Safranbolu’da Dini Hayat. ed. Hür Mahmut Yücer 171-200. Karabük: Safranbolu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2016.
• Sağlam, Nevzat. “Safranbolulu Bir Müftü Mustafa Âsım Efendi; Hayatı ve İcazetnâmesi”. Dünden Bugüne Safranbolu’da Dini Hayat. ed. Hür Mahmut Yücer. 140-170. Karabük: Safranbolu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2016.
• Sağlam, Nevzat. “Tekfurdağlı Bir Âlim; Osman Nuri Efendi ve İcâzet-nâmesi”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 2/1 (2018), 7-22.
• Sarıoğlu, Hüseyin. “Kutbüddin Râzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/485-487. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Sehâvî, Şemsüddîn Ebû’l-Hayr Muhammed Muhammed. ed-Davü’l-lâmi‘ li ehli’l-Karni’t-Tâsi‘. Beyrut: Dâru’l-mektebeti’l-hayât, ts.
• Sübkî, Taceddin. Tabakatü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ. nşr. Mahmut Muhammed et-Tanâhî-Abdulfettah Muhammed el-Hulv. Kâhire: Darü Hicr, 1413.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. Nazmü’l-ʿikyân fî aʿyâni’l-aʿyân. nşr. Philip K. Hitti. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Şahin, Kamil. “Halvânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/383. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Şerbetçi, Azmi. “Kutbüddin-i Şîrâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/487-489. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali. Tabakâtü’l-fukahâ. nşr. İhsan Abbas. Beyrut: Darü’r-râidi’l-Arabî, 1970.
• Şirinov, Agil. “Nasîrüddin Tûsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/437-442. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Tosun, Murat Dursun. Alucra, Şebinkarahisar ve Şiranlı Ulemâ. İstanbul: Depo Print Dijital Baskı, 2018.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Molla Gürânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/248-250. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ali b. Ömer Kâtibî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/41-42. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Fahreddin er-Râzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/89-95. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yılmaz, Ali. “Emekli Vaiz Ahmet Yılmaz ve Bir İcazet Örneği”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (Aralık 2005), 117-124.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. nşr. Şuayb Arnavut Başkalığında bir Heyet. Beyrut: Müessesetü’r-risale, 1405/1985.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A‘lâm: Kâmûsü terâcim. Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-Melâyîn, 2002.