Türkçe Meâl Literatüründe Müdrec Kıraatlerin İzleri: Yüce Kur’an ve Tefsirli Meâli Örneği

Yıl 2025, Sayı: 8, 481 - 502, 30.09.2025

Yusuf Ziya Kurtuluş

https://doi.org/10.55709/tetkik.1688677

Öz

Kur’ân kıraatleri, lafzî farklılıkların ötesine geçerek anlam ve yorum dünyasına etki eden yönleriyle, Kur’ân ilimleri içerisinde hem teorik hem de uygulamalı boyutlarıyla dikkate değer bir araştırma alanı oluşturmaktadır. Özellikle hüküm içeren âyetlerdeki kıraat farklarının anlam üzerinde doğurduğu etkiler, bu alanı doğrudan meâl çalışmalarıyla ilişkilendirmiştir. Çünkü anlamı etkileyen her farklılık, meâl yazarının metne yaklaşımını ve tercihlerini şekillendirmektedir. Bu çerçevede kıraat ilmi, sadece uzmanlar için değil, meâl okuyucuları ve çeviri yazarları için de dikkatle takip edilmesi gereken bir alan hâline gelmiştir. Bu çalışmanın amacı, üç kişilik bir heyet tarafından hazırlanan Yüce Kur’an ve Tefsirli Meâli adlı eserde kıraat farklılıklarının nasıl aktarıldığını incelemektir. Araştırmada nitel içerik analizi yöntemi kullanılmış ve eserin 2008, 2014 ve 2020 yıllarına ait baskıları karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Çalışmada öne çıkan bulgulardan ilki, sahih (mütevatir) kıraatlerin meâl metni içerisinde doğrudan yer almasıdır. Buna karşılık müdrec kıraatlerin (sonradan açıklama niyetiyle metne eklenen rivayetlerin) genellikle dipnotlar aracılığıyla, açıklayıcı bir mahiyetle sunulduğu gözlemlenmiştir. Ahkâm âyetleri özelinde yapılan incelemelerde, müelliflerin sahih kıraat anlayışına sadık kaldığı, mütevatir kıraatleri esas aldığı ve müdrec rivayetlere yalnızca anlamı pekiştiren bir unsur olarak sınırlı yer verdiği anlaşılmıştır. 2020 baskısında ise kıraat farklılıklarının sunumu ve sistematiği bakımından daha akademik, titiz ve metodolojik bir yaklaşımın benimsendiği görülmektedir. Bu durum, eserin zaman içerisinde gelişen bir kıraat bilinciyle güncellendiğini ortaya koymaktadır. Sonuç olarak, bu eser yalnızca bir Kur’ân çevirisi değil, aynı zamanda kıraat temelli düşüncenin meâl diline nasıl yansıtılabileceğine dair örnek bir modeldir. Yüce Kur’an ve Tefsirli Meâli, okuyucunun farklı kıraat rivayetleriyle metni çok yönlü olarak kavramasına imkân sağlamakta ve kıraat temelli meâl metodolojisinin önemini açık biçimde ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Sahih , Müdrec , Meâl , Ahkâm

Traces of Mudraj Qirāʾāt in Turkish Qur’an Translation Literature: The Case of Yüce Kur’an ve Tefsirli Meâli

Öz

The variations of the Qur’anic recitations (qirāʾāt) extend beyond mere phonetic differences and have significant implications for interpretation and meaning, thus constituting a critical subject of both theoretical and practical inquiry within Qur’anic sciences. This becomes particularly significant in āyāt al-aḥkām (legal verses), where variations in qirāʾāt shape semantic outcomes and thereby establish a direct relationship between the discipline of qirāʾāt and the practice of Qur’ān translation (meāl). Since every variation affecting meaning shapes translators’ approach to the text and their interpretive choices, the science of qirāʾāt has become increasingly relevant not only for scholars but also for translators and readers of the Qur’an. The aim of this study is to examine how qirāʾāt differences are presented in the work Yüce Kur’an ve Tefsirli Meâli, prepared by a three-member committee. The research employs the method of qualitative content analysis and comparatively evaluates the 2008, 2014, and 2020 editions of the work. One of the prominent findings of the study is that authentic (ṣaḥīḥ/mutawātir) qirāʾāt are directly incorporated directly into the translation text. By contrast, mudraj qirāʾāt (narrations inserted into the text later with the intention of explanation) are generally presented through footnotes, in an explanatory manner. A closer examination of the āyāt al-aḥkām reveals that the compilers adhere to the authentic qirāʾāt approach, taking mutawātir recitations as the basis and giving place to mudraj narrations only in a limited way as elements reinforcing meaning. In the 2020 edition, however, it is observed that a more academic, meticulous, and methodological approach is adopted with regard to the presentation and systematics of qirāʾāt variations. This shift indicates an evolving editorial awareness regarding the role of qirāʾāt in exegetical and translational practices. In conclusion, Yüce Kur’an ve Tefsirli Meâli serves not only as a Qur’an translation but also as a representative model of how qirāʾāt-conscious methodology can inform the act of rendering the sacred text into another language. The work facilitates a multidimensional understanding of the Qur’anic text by exposing the reader to diverse qirāʾāt traditions and underscores the importance of incorporating these readings into the broader process of Qur’anic translation and commentary.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾāt , Ṣaḥīḥ , Mudraj , Meaning , Aḥkām

Kaynakça

• Acar, Mehmet Maşuk. Kıraat İlminde Şâz Olgusu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Acar, Mehmet Maşuk. “Kıraatlerin Sınırlandırılmasının Şâz Kıraatler Üzerindeki Etkisi”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 9/1 (10 Ocak 2023), 322-343.https://doi.org/10.5281/zenodo.7513491
• Ak, Hâlid Abdurrahman. Usulü’t-tefsir ve kavâ’iduh. Beyrut : Dârü’n-Nefâis, 1986.
• Aybakan, Bilal. “Muâmelât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/318-319. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Aydın, Hasan. “Kırâat Farklılıklarının Kur’ân’ı Anlamaya Katkısı”. Kur’ân Meâlleri: Sorunlar, Çözüm Önerileri-Meâllerde Metodolojik Sorunlar-. ed. Murat Serdar vd. İstanbul: Kitap Dünyası, 2023.
• Aydınlı, Abdullah. “Şâz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/385. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Bayraktutan, Osman. Kırâatlerde Âhâd Kavramı. Ankara: Gece Akademi, 2019.
• Bayraktutan, Osman. Kırâatlerde Müdrec Kavramı. Ankara: Sonçağ Akademi, 2023.
• Bennâ, Ahmed b. Muhammed. İthâfü fudalâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-erbaate aşer. thk. Şa’ban Muhammed İsmail. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1987.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. ʿAlî el-Hüsrevcirdî. Ahkâmu’l-Kur’ân li’ş-Şâfiʿî. Kahire: y.y., ts.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sadık el-Kamhavi. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabi, 1992.
• Çakıcı, İrfan. Şâz Kıraatler ve Tefsire Etkisi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Çakıcı, İrfan. Şâz Kıraatler ve Tefsire Etkisi. Konya: Gece Akademi, 2018.
• Çelik, Yusuf. “Kur’an’da İbadet”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (01 Temmuz 2014), 203-221.
• Çetin, Metin. “Kasas Suresi̇ndeki̇ Kıraat Farklılıkları ve Meâllere Yansıması”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 33 (11 Haziran 2024), 241-263. https://doi.org/10.56597/kausbed.1425053
• Çetiner, Bedreddin. “Ahkâmü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/551-552. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Dağ, Mehmet. Kıraat Farklılıklarının İslam Hukukuna ve Metodolojisine Etkisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Dağ, Mehmet. “Kırâat İlmi̇nde Şâzz Kavramı-Kavramın Anlamsal Dönüşümü ve Gerçek Anlamının Tespitine Dair –”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 7/2 (30 Eylül 2007), 57-110.
• Dânî, Ebû ʿAmr ʿOsmân b. Saʿîd. et-Teysîr fi’l-Kırâʾâti’s-Sebʿ. thk. Halef Mahmûd Sâlim. Hâil: y.y., 1436.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaʾût. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Efendioğlu, Mehmet. “Müdrec”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/474-475. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Erkal, Mehmet. “Zekât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/197-207. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd ed-Deylemî. Meânî’l-Kurʾân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî vd. Mısır: y.y., ts.
• Harman, Ömer Faruk. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/382-386. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Ğâlib b. Temam el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fi tefsîri’l-kitabi’l-azîz. thk. Abdüsselam Abdüşşafî Muhammed. Beyrut: Dârû’l-Kütûbi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth Osmân. el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-izah anha. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Daru’l Kutubu’l İlmiyye, 1419.
• İbn Ebî Dâvûd. Kitâbü’l-Mesâhif. thk. Muhammed b. Abduh. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 2002.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. ʿAlî Cemâluddîn b. Manzûr er-Ruveyfiʿî. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Mücahid, Ebû Bekr Ahmed b Musa b el-Abbas et-Temîmî. es-Seb’a Fi’l-Kıraa. thk. Şevki Dayf. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1980.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed. Müncidü’l-mukriʾîn ve mürşidü’t-tâlibîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. thk. Ali Muhammed Dabbağ,. b.y.: Daru’l-Kitâbü’l-İlmiyye, ts.
• İbnü’s-Salâh, ʿEbû ʿAmr Takıyyüddîn ʿOsmân b. ʿAbdurrahmân. ʿUlûmü’l-hadîs. thk. Nûreddîn ʿItr. Dımaşk; Beyrut: Dâru’l-Fikr; Dâru’l-Fikri’l-Muʿâsır, 1406.
• Yılmaz, Metin - Karaağaç, Muhammet. “Türkistan’ın İslamlaşma Sürecinde Sûfizmin Etksisi”. Türkoloji 109 (Mart2022), 136-160.
• Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Basım, 2014.
• Kılıç, Mehmet. Şâz Kıraatlar Bağlamında Hasan Basrî Kıraatı ve Özellikleri. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Kiya el-Herrasi, Ali b. Muhammed b. Ali Ebu’l- Hasen et-Taberi. Ahkamu’l- Kur’an. thk. Musa Muhammed Ali, İzzet Ali Id Atiyye. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed el-. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Bereddûnî - İbrahim Etfeyyiş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Kurtuluş, Yusuf Ziya. Ahkam Tefsirlerinde Kıraat Farklılıkları (Cessas-Kurtubî Mukayesesi). Ankara: İlahiyat Yayınları, 2023.
• Kurtuluş, Yusuf Ziya. “Şâzz Kırâatlerin Mahiyeti ve Çeşitleri”. Tafsir Dergisi 3/1 (2023), 17-37.
• Küçükturgut, Muzaffer Ekrem - Çakıcı, İrfan. “Kıraat İlminde Müdrec Olgusu”. HİKEM 2/1 (29 Mart 2024), 17-38.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullâh. el-Mudevvene. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415/1994.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Basrî el-. el-Hâvî’l-Kebîr fî Fıkhi Mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiʿî ve huve Şerhu Muhtasari’l-Muznî. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebû’l-Hasen el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Suleymân. thk. Abdullâh Mahmûd Şehâte. Beyrut: y.y., 1423.
• Nehhâs, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed el-Murâdî en-. İʿrâbu’l-Kurʾân. ed. ʿAbdulmunʿim Halîl İbrâhîm. Beyrut: Menşûrât Muhammed ʿAlî Beydûn; Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421.
• Öge, Ali. “Enbi̇yâ Sûresi̇ Bağlamında Ferşî Kıraat Farklılıklarının Anlama Etki̇si̇”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50/50 (31 Aralık 2020), 43-56. https://doi.org/10.51121/ilafak.2020.3
• Önen, Hacı. “Kiraat Farklılıklarının Meâllere Yansıması: Hasan Basri̇ Çantay ve Kur’an Yolu Meâlleri̇ Örneği̇”. The Journal of Academic Social Science Studies 1/54 (08 Ağustos 2019), 153-163. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS6889
• Paçacı, Mehmet. “Salât-ı Vüstâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/21. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddin er-. Mefâtihu’l-ğayb. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabi, 1420.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İbadet (Etimoloji ve Tanım)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/233-235. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Soysaldı, Mehmet. “Kur’an’da İbadet ve Zikir Kavramları”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (30 Haziran 1998), 0-0.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr es-. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. Kahire : Dârü’t-Türas, 1985.
• Şâfiî, Ebû ʿAbdillâh Muhammed b. İdrîs b. ʿAbbâs eş-. Tefsîru’l-ʾİmâm eş-Şâfiʿî. thk. Ahmed b. Mustafa el-Ferrân. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’t-Tedmuriyye, 1427.
• Yüce Kur’an ve Tefsirli Meâli. çev. Abdülkadir Şener vd. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2014.
• Yüce Kur’an ve Tefsirli Meâli. çev. Abdülkadir Şener vd. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2020.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Temel, Ali. “Kırâat Farklılıklarının Meale Yansıtılması - Mustafa Öztürk ve Kur’an-ı Keri̇m Meali̇ Örneği̇”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 22/2 (30 Aralık 2022), 345-365. https://doi.org/10.30627/cuilah.1159389
• Ünal, Mehmet. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınevi, 2005.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Namaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/350-357. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yıldız, Cafer. On Kıraat İmamına Nispet Edilen Şâz Okuyuşlar. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2024.
• Yüksel, Yakup. “Kıraat Farklılıklarının Meâllere Yansıtılması Sorunu (İsra ve Kehf Sûreleri Örneği)”. EKEV Akademi Dergisi 66 (28 Nisan 2016), 619-640.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitâbi’l-Arabi, 3. Basım, 1407.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1943.