Abdülkâhir el-Cürcânî'nin Nefsî Kelam Savunusu ve Mu'tezilî Metot Eleştirisi

Yıl 2022, , 73 - 93, 30.06.2022

Recep Yartaşı

https://doi.org/10.53352/tevilat.1107032

Cited By: 2

Öz

İslâm düşünce geleneğinde Kur’ân’ın yaratılmışlığı etrafında süregelen tartışmalar, kelamın mahiyeti konusunda yeni görüşlerin oluşumuna yol açmıştır. Bu noktada Mu‘tezile, kelamı hâdis kabul ederek onu, fiilî sıfatlar kategorisine yerleştirmiştir. Bu çerçevede onlara göre şâhid âlemdeki kelamın gâibe kıyâs edilmesi metoduna bağlı olarak gâib âlemdeki ilâhî kelam da hâdistir. Bunun aksine Eş‘ariyye mezhebi, Mu‘tezile’nin kelamın hâdis olduğuna dair kanıtlamalarını dikkate almış, lafzî ve nefsî şeklinde ikili bir kelam ayrımıyla ilkeleri doğrultusunda sorunu çözümlemeye çalışmıştır. Söz konusu ayrıma göre hakîkî kelam nefsî kelamdır. İlahî kelamın nefsî boyutunu ispatlamak ise şâhid düzlemdeki kelamın ikili boyutunu ortaya koymaktan geçer. Bu minvalde Eş‘arî mezhebine mensup bir belâgatçı olan Cürcânî, Kur’ân’ın i‘câzı üzerinden insan gerçekliğindeki dil-düşünce ilişkisi çerçevesinde konuyu dilbilimsel bir zemine havale etmiş ve yine hasımlarının metodunu kullanarak beşerî kelama ait özellikleri incelemiş, bu inceleme sonucundaki verileri gayb âleme ilişkin olan ilahi kelamla ilişkilendirme noktasına varmıştır. Onun bu çıkarımı, kıyâsü’l-gâib ale’ş-şâhid yöntemi ile sözü lafızlara indirgeyen ve kelamın nefsî boyutunu reddeden Mu‘tezilî düşünceye şâhid âlemin yanlış anlaşıldığına dair bir eleştiri ve reddiyedir. İşbu çalışmanın amacı, İslâm düşünce geleneğinde kelamın mâhiyetine dair ortaya konan görüşler çerçevesinde Abdülkâhir el-Cürcânî’nin, takip ettiği istidlâl yöntemini incelemek ve onun, Mu‘tezile’nin kelamın mahiyetine dair vardığı sonuca yönelik yöntemsel eleştirisini ele almaktır.

Anahtar Kelimeler

Belâgat, İ‘câzü’l-Kur’ân, Nefsî Kelam, Kelam, Abdülkâhir el-Cürcânî

Kaynakça

• Ahmed, Âmir Fethî. Fikratü’n-nazm beyne vücûhi’l-i‘câz fi’l-Kur’ân. İskenderiye: Münşietü’l-Me‘ârif, 1991.
• Alevî, Yahyâ b. Hamza b. Alî. et-Tırâzü’l-mütezammin li-esrâri’l-belâga. 3 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Unsuriyye, 1423.
• Ammâr, Ahmed Seyyid Muhammed. Nazariyyetü i‘câzi’l-Kur’ânî. Dimaşk: Dârü’l-Fikr, 1998.
• Karaoğlan, Arslan. Çağdaş Tefsirin Renk Yelpazesinde Bir Renk: Harekî Tefsir ve Yöntemi -Seyyid Kutub Örneği-. Ankara: İlahiyat Yayınları,2021.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. et-Takrîb ve’l-irşâd, thk. Abdülhamîd b. Alî Ebû Zeyd. 3 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1998.
• Boyalık, M. Taha. “Abdülkâhir el-Cürcânî’de Anlam Meselesi”. İslam Dilbilim Geleneğinde Anlam Teorileri. ed. Ömer Türker - Kübra Şenel. 169-187. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Boyalık, M. Taha. Dil, Söz ve Fesahat. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Hasan Hacak vd. İstanbul: Kitabevi, 2000.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Kitabü'l-Hayevân. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârun. 7 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Cârullah, Zühdî. el-Mu‘tezile. Kahire: Matbaatü Mısır, 1947.
• Cundî, Dervîş, Nazariyyetü Abdilkâhir fî’n-nazm. Mısır: Mektebetü’n-Nahda, 1960.
• Dayf, Şevkî. Tarîhü’l-edebi’l-Arabî. 10 cilt. Mısır: Dârü’l-Meârif, 1995.
• Dayf, Şevki. el-Belâga: Tetavvur ve târîh. Kahire: Dârü’l-Me‘ârif, 1983.
• Ebû Zeyd, Ahmed. Mukaddime fî usûli’l-fikriyye li’l-belâga i‘câzi’l-Kur’ân. Ribat: Dârü’l-Emân, 1409/1989.
• Fâhûrî, Hannâ – Cer, Halîl. Târîhü’l-felsefeti’l-arabî. 2. cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1993.
• Gündüzöz, Soner. “Klâsik ve Modern Arap Literatürü Açısından İslam Düşüncesinde Hakikat ve Mecaz Tartışmaları”. İslâmî İlimler Dergisi 8/1 (2013), 31-46.
• Gurre, Muhammed Heysem. el-Belâga ‘inde’l-Mu‘tezile. Abu Dabi: Dârü’l-Kütübi’l-Vatanî.
• Hamîs, Leylâ Abbâs. Nazariyyetü’l-kasd ve eserühâ fî izhâri’l-ma‘nâ ve’l-i‘câzü’l-Kur’ânî ‘inde’l-Kâdî Abdilcebbâr el-Mu‘tezilî. Irak: Dârü’l-Kütüb, 2007.
• Hansârî, Muhammed Bâkır. Ravdatü’l-cennât fî ahvâli’l-ulemâ ve’s-sâdât. nşr. Esedullah İsmâiliyyân. 8 cilt. Kum: Mektebetü İsmâiliyyân, 1392.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Maşrık, 1987.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelüsî el-Kurtubî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal. 5 cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts.
• İbn Kayyim, Ebû Abdillah el-Cevziyye. es-Savâ‘iku’l-mürsele ‘ale’l-Cehmiyye ve’l-Mu‘attıla. thk. Hüseyn b. Ukkâşe b. Ramazân. 2 cilt. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1442/2020.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. Kitâbü’l-mevâkıf. thk. Abdurrahmân Umeyra. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1997.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʿadl (Halku’l-Kur’ân). nşr. İbrâhîm Medkûr. 16 cilt. Kahire: el-Mü’essesetü’l-Mısriyye, 1961.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʿadl (el-Fırak gayrü’l-İslâmiyye). thk. Mahmûd Muhammed Kâsım. 16 cilt. Kahire: Dârü’l-Mısriyye, 1958.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʿadl (İ‘câzü’l-Kur’ân), nşr. Emîn el-Hûlî. 16 cilt. Mısır: eş-Şirketü’l-Arabî li’t-tıbâ‘a ve’n-neşr, 1963.
• Kassâb, Velîd. et-Türâsü’n-nakdî ve’l-belâgî li’l-Mu‘tezile hattâ nihâyeti’l-karni’s-sâdis. Devha: Dârü’s-Sekâfe, 1985.
• Lâşîn, Abdülfettâh. Belâgatü’l-Kur’ân fî âsâri’l-Kâdî Abdilcebbâr ve eserühû fi’d-dirâsâti’l-belâgiyye. Kâhire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Matlûb, Ahmed. el-Bahsü’l-belâgî ‘inde’l-Arab. Bağdâd: Menşûrâtü Dâri’l-Câhiz li’n-Neşr, 1982.
• Matlûb, Ahmed. Esâlîbü’l-belâga el-Fesâha - el-Belâga – el-Meânî. Kuveyt: Vikâletü’l-Matbûât, 1980.
• Matlûb, Ahmed, İtticâhâtü’n-nakdi’l-edebî fi’l-karni’r-râbi‘İ’l-hicrî. Bağdâd: Dârü’l-Kalem, ts.
• Matlûb, Ahmed. Abdülkâhir el-Cürcânî belâgatühû ve nakdühû. Kuveyt: Vikâletü’l-Matbûât, 1972.
• Muhtâr, Habbâr. “el-Merce‘iyyetü’l-kelâmî li-nazariyyeti’n-nazmi ‘inde’l-Cürcânî”. Mecelletü Sekâfât 4 (2002 Sonbahar), 113-122.
• Mustafâ, Müslim. Mebâhis fî i‘câzi’l-Kur’ân. Dimaşk: Dârü’l-Kalem, 1426/2005.
• Sâlim, İbrâhîm Muhammed. el-Mustalahü’l-belâgî ve’n-nakdî ‘inde Abdilkâhir el-Cürcânî. Yermük: Câmiatü Yermük, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn. Bugyetü’l-vu‘ât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 2 cilt. Lübnân: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 2001.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm. Nihâyetü’l-ikdâm fî İlmi’l-Kelâm. London: Câmiatü Oxford, 1353/1934.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn el-Herevî el-Horâsânî. Şerhü’l-Makâsıd. 2 cilt. Pakistan: Dârü’l-Meʻârif en-Nuʻmâniyye, 1401/1981.
• Terzi, Mustafa Zeki, “İbnü’z-Zeyyât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 245-246. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.