آراءُ محمد مصطفى شَلبي في مسألة التعليل بالحكمة في ميزانِ النقدِ الأصوليّ

Yıl 2022, , 339 - 362, 31.12.2022

Mohammad Rachıd Aldershawi

https://doi.org/10.53352/tevilat.1211908

Öz

يتضمن البحث مناقشة الآراء التي ذهب إليها الدكتور محمد مصطفى شلبي في مسألة التعليل بالحكمة، وذلك في كتابَيه: "تعليل الأحكام"، و"أصول الفقه الإسلامي"، ووقع الاختيار على هذا الكاتب لِتعمُّقهِ في علم الأصول، ولكونه أشهرَ مَن كتب حول تعليل الأحكام في العصر الحديث، حتى غدتْ كتاباته مرجعاً للباحثين، ولأنه انتقدَ جمهورَ الأصوليين في طريقتهم للتعليل عامةً وفي موقفهم من التعليل بالحِكمة خاصةً، مُدَّعياً أنهم خالفوا منهج الكتاب والسُّنَّة وأئمة الاجتهاد في التعليل بالحِكَم والـمصالح، وقد أجاب البحث عن الاعتراضات التي توجه بها الدكتور مصطفى شلبي إلى الأصوليين، وخاصةً إنكاره على مَن منعَ التعليل بالحكمة، وعلى مَن قال إنَّ التعليل بها جائز إذا كانت ظاهرةً منضبطةً لكن هذه الحكمة لا وجود لها في الشريعة، كما ناقش البحث سببَين رأى الدكتور شلبي أنهما يقفان وراء اتفاق الأصوليين على التعليل بالوصف الظاهر المنضبط واختلافهم في التعليل بالحكمة، وهما مَيل الأصوليين إلى الدفاع عن الأقيسة الواردة عن أئمتهم حتى لا يتوجه إليهم الاعتراض، وخلْطُ الأصوليين بين علة القياس وأسباب الأحكام، وقد أوضحَ البحثُ سلامةَ منهجِ الأصوليين، وموقفَهم الحقيقي من التعليل بالحكمة، والسببَ الحقيقي لِـمَيلِهم إلى التعليل بالأوصاف الظاهرة المنضبطة، مستعيناً في ذلك بالمصادر الأصولية وبـمنهج المقارنة والتحليل.

Anahtar Kelimeler

أصول الفقه, تعليل, الحكمة, مصطفى شلبي

Teşekkür

السلام عليكم ورحمة الله وبركاته أرسل إليكم هذا البحث الذي أعددته بغية نشره في مجلتكم المباركة، وأرجو أن ينال إعجابكم، وأقدم لكم الشكر على ما تبذلونه من جهود في سبيل خدمة البحث العلمي

The Opinions of Muhammad Mustafa Shalaby on the Issue of Reasoning with Wisdom in the light of Uṣūl’s Criticism

Öz

Muhammed Mustafa Şelebî’nin Hikmetle Ta‘lîl Konusundaki Görüşlerinin Usûl Açısından Eleştirisi

Öz

Bu çalışmada, Mustafa Şelebi’nin, Ta’lîlu’l-Ahkâm ve Usûlü’l-Fıkhi’l-İslâmî isimli eserlerinde yer alan hikmetle ta‘lîl konusundaki görüşleri ele alınarak değerlendirilmiştir. Usûl ilmindeki derinliği ve modern dönemde hükümlerin ta‘lîli konusunda yazdıkları araştırmacılara kaynaklık eden müelliflerin en meşhuru olmasından dolayı Mustafa Şelebî seçilmiştir. Ayrıca usûlcülerin cumhurunun, genelde ta‘lîl konusunda özeldeyse hikmetle ta‘lîlde tutumlarını; Kitab, Sünnet ve müçtehit imamlarının metoduna, hikmetlerin ve maslahatın ta‘lîlinde muhalefet ettiklerini iddia ederek eleştirdiği için seçilmiştir. Çalışmada Mustafa Şelebî’nin usûlcülere yönelttiği eleştirilere ve özellikle hikmetle ta‘lîli menedenleri ve munzabıt-zahir olan hikmetle ta‘lîli caiz görüp şeriatta mevcut olmadığını ileri sürenleri reddetmesine cevap verilmiştir. Çalışmada Mustafa Şelebî’nin görüşünün, usûlcülerin hikmetle ta‘lîldeki ihtilafları ve munzabıt-zahir vasıfla ta‘lîldeki ittifaklarının arkasında durmalarının iki sebebi tartışılmıştır. Bu iki sebep, usûlcülerin yaptığı kıyaslar hakkında imamlarına itiraz gelmeyecek şekilde savunma meyillerinden ve hükümlerin sebepleri ile kıyasın illetini karıştırmalarıdır. Çalışmada usûlcülerin yönteminin tutarlılığı açıklığa kavuşturulmaya çalışılmış olup hikmetle ta‘lîl konusunda doğru tutumları ve munzabıt-zahir vasıfla ta‘lîli tercih sebepleri ortaya konulmuştur. Yöntem olarak usûl eserleri karşılaştırılmalı metodla tahlil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usûlü, Kıyas, Ta‘lîl, Hikmet, Mustafa Şelebî

Kaynakça

• Emîr Pâdişah, Muhammed Emîn b. Mahmûd. Teysîrü’t-Taḥrîr. Kahire: Mektebetü el-Bab el-Halebî, 1932.
• Buhârî, Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr fî şerḥi Uṣûli’l-Pezdevî. Beyrut: Dârü’l- Kütüp el-İslâmî, b.s.y, t.s.
• Bûtî, Muhammed Saîd Ramazân. Ḍavâbiṭü’l-maṣlaḥa fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessetü’r-Risale, 2. basım, 1973.
• Hâc Sâlim,. Mefhûm hilâfu’l-asl (dirasah ta’siliyyeh fi davî’ mekâsid eş-şerîati’l-İslâmiyye). Fransa: el-Mahhed el-Âlemî li’l-Fikri’l- İslâmî, 1. Basım, 2008.
• Hisnî, Ebû Bekr b. Muhammed. el-Ḳavâʿid. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. basım, 1997.
• İbn Abdüsselâm, İzzüddîn Abdülazîz b. Abdisselâm. Ḳavâʿidü’l-aḥkâm fî meṣâliḥi’l-enâm. Kahire: Mektebe el-Kulliyetu’l-Ezheriyye, 1991.
• İbnü’l-Hümâm, Muhammed b. Abdilvâhid. Fetḥu’l-ḳadîr li’l-ʿâcizi’l-faḳīr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, b.s.y, t.s.
• İbnü’s-Sübkî, Abdülvehhâb b. Alî. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. basım, 1991.
• Îcî, Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. Şerḥu Muḫtaṣari’l-Müntehâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. basım, 2004.
• Mahallî, Muhammed b. Ahmed. el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ fî ḥalli Cemʿi’l-cevâmi. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, b.s.y, t.s.
• Mennun, İsa. Nibrasü’l-ukul fî tahkiki’l-kıyas inde ulemai’l-usul. Kahire: Matbaatü’z-Tezamüni’l-Ehva, 1345.
• Nefravi, Ahmed b. Guneym. el-Fevakihü'd-devani şerhi ala risaleti İbn Ebî Zeyd el-Kayrevani. Beyrut : Dârü'l-Fikr, 1995.
• Nevevî, Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim b. el-Ḥaccâc. Beyrut: Dârü İhya et-Türasül el-Arabî, 2. basım, 1392.
• Nîsaburî, Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Beyrut: Dârü et-Türasül el-Arabî, b.s.y, t.s.
• Raysûnî, Ahmed. Nazariyyatü el-makâsıd inde el-İmam eş-Şâtibî. Riyad: Darü’l-Âlemiyye li’l-Kutub el-İslâmî, 2. Basım, 1992.
• Rebîa, Abdülazîz b. Abdurrahman b. Ali. es-Sebeb inde'l-usuliyyin. Riyad : Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye Lecnetü’l-Buhus ve’t-Te’lif ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1980.
• Sa'di, Abdülhakim Abdurrahman Esad. Mebahisü’l-illeti fi'l-kıyas inde'l-usuliyyin. Beyrut: Dârü'l-Beşairi'l-İslâmiyye, 2. Basım, 2000.
• Saymerî, Hüseyin b. Ali. Aḫbâru Ebî Ḥanîfe ve aṣḥâbih. Beyrut: Dârü Âlemi’l-Kutub, 2. Basım, 1985.
• Süleyman, Râid Sebtî Yusuf. et-Ta’lil bi’l-hikmeti. Nablus: Câmiatu en-Necâh, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Şâtıbî, İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfakât. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, b.s.y, t.s.
• Şelebi, Muhammed Mustafa. Ta’lili’l-ahkâm. Kahire: Matbaatu el-Ezher, 1. Basım, 1947.
• Şelebi, Muhammed Mustafa. Usulü’l-fıkhi’l-islâmî. Beyrut: Daru’l- Câmiiyye, 1. Basım, 1947.
• Şinkītî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr. Müẕekkire fî uṣûli’l-fıḳh. Mekke: Dârü Âlemi’l-Fevâid, 1. basım, 1426.
• Şirbînî, Abdurrahman b. Muhammed. Taḳrîr ʿalâ Ḥâşiyeti’l-Bennânî ʿalâ Şerḥi’l-Maḥallî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, b.s.y, t.s.
• Zerkeşî, Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. el-Mens̱ûr fi’l-ḳavâʿid. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâf, 2. basım, 1985.
• https://www.aljazeera.net/blogs/2021/12/21/