73 Fırka Hadisi “Allah’ın Geniş Rahmetini Daraltır” mı? Gazzâlî’nin Faysalu’t-tefrika’daki 73 Fırka Hadisine Yaklaşımı Üzerine Bir Analiz

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 2, 335 - 348, 31.12.2020

Kadir Gömbeyaz Sadiye Seymen

Öz

Faysalu’t-tefrika İmam Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) mezhep taassubu-nun çok yoğun olduğu ve tekfîrin dışlayıcı bir silah olarak kullanıldığı bir dönemde tekfîre bir ölçü getirmek, daha doğrusu sınırlarını önemli ölçü-de daraltmak üzere kaleme aldığı bir eserdir. Bu eserinde naslara dair yapılan te’villerin tekfîre konu olup olmadığını veyahut hangi durumlarda tekfîre başvurulabileceğini tartıştığı bir bağlamda kendisine kadar gelen süreçte çoğu zaman diğer grupları dışlamak, hatta tekfîr etmek ve hakika-ti yalnızca kendi grubuna inhisar etmek üzere kullanılan 73 Fırka hadisi-ne yeni bir yaklaşım getirmektedir. Burada hadisi daha önce örneği bu-lunmayan bir şekilde ele alır ve itikadi İslam fırkalarının birbirlerini tekfîr ederken temel aldıkları bir hadisin bu kullanıma müsait olmadığını ve kendi ifadesiyle ‘Allah’ın geniş rahmetini daraltmadığı’nı ispatlamaya girişir. İşte bu makale Gazzâlî’nin söz konusu hadis karşısında ilmî nok-tada haklı eleştirilere maruz kalabileceği farklı yaklaşımını, arkasındaki muhtemel saikleri ve hadis vesilesiyle çizdiği çerçeveyi tartışarak tahlil etmeye çalışmakta ve bu yaklaşımının kendisinden sonraki döneme tesiri olup olmadığını sorgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

kelam, Gazzali, Faysalu't-tefrika, 73 Fırka, Tekfir, Tekzib, Tevil

Kaynakça

• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1995.
• Bayrakdar, Mehmet. vd. Vefatının 900. Yılı Anısına Büyük Mütefekkir Gazâlî. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Bozkurt, Ömer. “Gazali ve İbn Rüşd’de Dışlayıcı Bakış ve Temelleri (Eleş-tirel Bir Yaklaşım)”. Kaygı: Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fa-kültesi Felsefe Dergisi 20 (2013), 199-217.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-Beyân fi Tefsîri’l-Kur’an. nşr. Halil Eser. 8. Cilt. İstanbul: Mektebetu Eser, 1969.
• Çağrıcı, Mustafa. “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/489-505. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Çorumî, Ebu’l-Mehâmid Ömer. el-Urvetü’l-münciye fi’l-fırkati’n-nâciye. thk. Kadri Önemli. yy: yy, ts.
• Deylemî, Şîrûye b. Şehredâr. el-Firdevs bi-me’sûri’l-hitâb. thk. Saîd b. Bes-yuni Zaglul. 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1986.
• Efgânî, Cemâleddîn & Abduh, Muhammed. et-Ta‘lîkât alâ Şerhi’d-Devvânî li’l-Akâidi’l-Adudiyye. thk. Seyyid Hâdî Hüsrevşâhî. Kahire: Mek-tebetü’ş-Şurûkı’d-Düveliyye, 1423/2020.
• Eren, Muhammet Emin. “Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar”. İslâmî Araştırmalar 29/2 (2018), 331-347.
• Eren, Muhammet Emin. Hadis, Tarih ve Yorum: 73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2017.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Faysalu’t-tefrika beyne’l-İslâm ve’z-zendeka. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1438/2017.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Fedâihu’l-Bâtıniyye. thk. Abdurrahman Bedevî. Kuveyt: Dâru’l-Kütübi’s-Sekafiyye, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1983.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Munkız mine’d-dalâl. çev. ve thk. Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2013.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstasfâ. thk. Muham-med Abdüsselam eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Gömbeyaz, Kadir. “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırka Tasnifine Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2005), 147-160.
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Griffel, Frank. Gazâlî’nin Felsefî Kelâmı. çev. İbrahim Halil Üçer & Mu-hammed Fatih Kılıç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Griffel, Frank. “Hoşgörü ve Dışlama: Şâfi’î ve Gazâlî’nin Mürted Konusun-daki Görüşleri”. çev. Şükrü Selim Has. İslâm Hukuku Araştırmala-rı Dergisi 7 (2006), 277-295.
• Gümüşoğlu, Hasan. “İmâm-ı Rabbânî’nin Tecdid Hareketinde Ehl-i Sünnet İtikadının Önemi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 (2013), 17-44.
• İbn Rüşd. Felsefe, Din ve Te’vil: Faslu’l-makâl fî takrir mâ beyne’ş-şerî‘a ve’l-hikme mine’l-ittisâl. nşr, çev. ve inceleme: Mahmut Kaya. İs-tanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzeddîn. el-Kâmil fî’t-ta’rîh. thk. Ömer Abdüs-selâm Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1417/1997.
• Jackson, Sherman A. On The Boundaries of Theological Tolerance in Is-lam. Oxford: Oxford University Press, 2002.
• Kandemir, Ahmet Mekin. “Te’vil ve Tekfir Kuramı Çerçevesinde Gazzâlî’nin Toplumsal Barışa Katkısı”. Kader Kelam Araştırmala-rı Dergisi 15/2 (2017), 343-361.
• Karabâğî, Yûsuf b. Muhammed Can el-Muhammedşâhî. Hâşiye alâ Şerhi’l-Akâidi’l-Adudiyye. Nuruosmaniye Kütüphanesi, 2179, 126b-236b.
• Keleş, Ahmet. “73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme”. Marife 5/3 (2005), 25-45.
• Kubat, Mehmet. “‘73 Fırka Hadisi’ni Yeniden Düşünmek”. İnönü Üniversi-tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2012), 9-45.
• Makdisî/Mukaddesî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsîm fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. thk. M. J. De Goeje. Leiden: Brill, 1906.
• Nûmânî, Mevlânâ Şiblî. Gazâlî. çev. Yusuf Karaca. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2008.
• Orman, Sabri. Gazali, Hakikat Araştırması Felsefe Eleştirisi, Etkisi. İstan-bul: İnsan Yayınları, 1986.
• Özler, Mevlüt. İslam Düşüncesinde 73 Fırka Kavramı. İstanbul: Nun Ya-yınları, 1996.
• Semerkandî, Alâeddîn Ali b. Yahya. Bahru’l-ulûm fî tefsîri’l-Kur’ân (cilt 2). Kayseri: Râşid Efendi Yazma Eser Kütüphanesi, 39, 483b-484a.
• Sirhindî, İmam Rabbânî el-Fârûkî. Mektûbât-ı Rabbânî. çev. Talha Hakan Alp, Ömer Faruk Tokat, Ahmet Hamdi Yıldırım. 3. Cilt. İstanbul: Semerkand Yayınları, 7. Basım, 2013.
• Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr ‘Abdulvehhâb b. Ali. Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ. 4. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerîm. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emîr Ali Mehnâ & Ali Hasen Fâ‘ûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1414/1993.
• Watt, W. Montgomery. Müslüman Aydın: Gazâlî Hakkında Bir Araştırma. çev. Hanifi Özcan. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.