An Evaluation on Approaches of Musa Carullah Bigi and Mustafa Sabri Efendi to the Eternity of Hell-Punishment

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 2, 311 - 334, 31.12.2020

Mustafa Demir

Öz

Musa Carullah Bigi who was born and raised in the Kazan region of Russia, has been among the most recognized scientists in Turkish opinion community by the first half of the 20th century. Bigi, who worked at the Huseyniye Madrasa located in Orenburg, published his History of Religions lecture notes in November 1909 in the journal Şûrâ. Ideas advocated by Bigi about period of hell-punishment and breadth of divine mercy were greatly aroused debates; it occupied the agenda of both the press of Turkey and Idil-Ural region a long time. Mustafa Sabri Efendi, one of the last shaykh al-Islam of the Ottoman Empire, is one of the leading scientists who criticized Bigi’s views on this subject. This article aims to evaluate the mentioned discussion emerged within the context of its intellectual context. The texts providing data for the discussion will be examined by considering chronological order. Finally it will be revealed that there are some historical, political and religious reasons behind this issue to become at the top of agenda that goes back a long way.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Kalam, Hell-Punishment, Musa Carullah Bigi, Mustafa Sabri Efendi

Musa Carullah Bigi ve Mustafa Sabri Efendi’nin Cehennem Azabının Ebediliği Meselesine Yaklaşımları Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Rusya’nın Kazan bölgesinde doğup büyüyen Musa Carullah Bigi, 20. yüzyılın ilk yarısı itibarıyla Türkiye fikrî kamuoyunda en çok tanınan ilim adamları arasındadır. Orenburg’daki Hüseyniye Medresesi’nde çalışan Bigi, burada verdiği Dinler Tarihi ders notlarını Kasım 1909’da Şûrâ dergisinde tefrika etmiştir. Bigi’nin bu yazılarında cehennem azabının müddeti ve ilahî rahmetin genişliği meselesi hakkında savunduğu fikirler, büyük bir infial uyandırmış; hem İdil-Ural bölgesinin hem de Türkiye basınının gündemini uzun süre meşgul etmiştir. Osmanlı Devleti’nin son şeyhülislamlarından Mustafa Sabri Efendi, Bigi’nin bu konudaki görüşlerini tenkit eden ilim adamlarının başında gelmektedir. Bu makale; sözü edilen tartışmayı ortaya çıktığı düşünsel bağlamı çerçevesinde ele almayı ve hadis ilmi açısından değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Tartışmaya veri sağlayan metinler kronolojik sıra dikkate alınarak incelenecektir. Neticedeyse; kökeni uzun bir geçmişe dayanan bu meselenin hararetli bir şekilde tekrar gündeme gelmesinin ardında birtakım tarihî, siyasî ve dinî sebeplerin var olduğu ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Kelam, Cehennem Azabı, Musa Carullah Bigi, Mustafa Sabri Efendi

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaûd – Âdil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Altundağ, Mustafa. “Kur’an’da Müşkil Bir Mesele: Cehennem Azabının Ebediliği”. Bakı DövlƏt Universiteti İlahiyyat FakültƏsinin Elmi MƏcmuƏsi 7 (2007), 41-88.
• Bayram, İbrahim. Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi’nin Dinî Düşüncesi. ed. Eyüp Sabri Kaya – Hızır Murat Köse. İstanbul: Klasik, 2018.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr. el-Müsned – el-Bahrü’z-Zehhâr. thk. Mahfûzu’r-Rahmân vd. Medine: Mektebetü’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, 1998-2009.
• Birinci, Ali. “İzmirli, İsmail Hakkı”. DİA. 23/530-533. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Buharî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail el-Cu‘fî. el-Câmiü’s-Sahîhu’l-Muhtasar. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1407/1987.
• Düzdağ, M. Ertuğrul. Üstad Ali Ulvi Kurucu: Hatıralar -2. İstanbul: Gonca Yayınevi (MED Kitap), 22. Basım, 2020.
• [Ertuğrul], İsmail Fenni. Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabî. [İstanbul]: Orhaniye Matbaası, 1928.
• Görmez, Mehmet. Musa Carullah Bigiyef. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. el-Müstedrek ‘ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Hocaoğlu, Mustafa. “TDV İslam Ansiklopedisi ‘Azap’ Maddesi Üzerine Bir Değerlendirme”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2010), 335-341.
• Irmak, Mustafa. “Mustafa Sabri Efendi’nin ‘Beyânü’l-Hak’ Dergisinde Mehmed Zihni Efendi ve ‘el-Kavlü’l-Ceyyid’ Adlı Eserine Yönelttiği Tenkitler”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2012), 151-220.
• İbn Ebû Âsım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr. Kitabü’s-Sünne. thk. Muhammed Nâsırüddin el-Elbânî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslamî, 1400.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Bekr. Hâdi’l-Ervâh ilâ Bilâdi’l-Efrâh. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, t.y.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Anglikan Kilisesine Cevap (el-Cevâbü’s-Sedîd fî Beyâni Dîni’t-Tevhîd). sad. Fahri Unan. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm: İkinci Kitap. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1340-1343.
• Kanlıdere, Ahmet. “Hilafet Merkezinde Pan-İslamist Bir Tatar Dergisi: Teârüf-i Müslimîn (1910-1911)”, "İslam’ı Uyandırmak”: Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e İslamcı Düşünce ve Dergiler, ed. Lütfi Sunar. 1/425-456. İstanbul: Limit Ofset, 2018.
• Kanlıdere, Ahmet. Kadimle Cedit Arasında Musa Cârullah; Hayatı – Eserleri - Fikirleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
• Kanlıdere, Ahmet. “Musa Carullah’ın Eserleri Hakkında Yeni Bilgiler”. Ölümünün 50. Yıldönümünde Musa Carullah Bigiyef (1875–1949) - I. Uluslararası Musa Carullah Bigiyef Sempozyumu. 223-229. Ankara: 2002.
• Kara, İsmail. “Şerh ve Haşiye Geleneği Kuşatılmadan İslâm’ın Klâsik Kaynakları ve İlim Mirası Anlaşılabilir mi?”. Türkiye IV. Dinî Yayınlar Kongresi –Dinî Klâsikler-. 61-86. Ankara: 2011.
• Karagöz, İsmail. “Cehennemin Sonsuzluğunun Ayet ve Hadislerdeki Delilleri”. Düzce Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2018), 1-19.
• Kaya, Veysel. “İzmirli İsmail Hakkı’nın Cehennemin Sonluluğu Hakkındaki Risalesi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 18/1 (2009), 529-557.
• Maraş, İbrahim. “Musa Carullah Bigiyev’in Tasavvuf Anlayışı ve Rahmet-i İlahiyenin Umumiliği Hakkındaki Görüşü”. Ölümünün 50. Yıldönümünde Musa Carullah Bigiyef (1875–1949) - I. Uluslararası Musa Carullah Bigiyef Sempozyumu. 87-96. Ankara: 2002.
• Maraş, İbrahim. Türk Dünyasında Dinî Yenileşme (1850-1917). İstanbul: Ötüken Yayınları, 2002.
• Musa Carullah Bigi. İnsanları Akîde-i İlâhiyyelerine Bir Nazar. Orenburg: Vakit Matbaası, 1911.
• Musa Carullah Bigi. Rahmet-i İlâhiyye Bürhanları. Orenburg: Vakit Matbaası, 1911.
• Musa Carullah Bigi. Uzun Günlerde Oruç. sad. Yusuf Uralgiray. Ankara: Kazan Türkleri Yardımlaşma Derneği, 1975.
• Mustafa Sabri. “Dinî Müceddidler Yahut ‘Türkiye İçin Necât ve İ‘tilâ Yolları’nda Bir Rehber”. Sebîlürreşâd 16/410-411 (1 Mayıs 1335), 178-183.
• Mustafa Sabri. Yeni İslam Müctehidlerinin Kıymet-i İlmiyyesi. Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye: Evkâf-ı İslamiyye Matbaası, 1335/1337.
• Mustafa Sabri - Musa Carullah. İlâhî Adalet: Rahmet-i İlâhiye Bürhanları. sad. Ömer H. Özalp. İstanbul: Pınar Yayınları, 1996.
• “Mühim Bir Eser-i Dinî”. Sebîlürreşâd 17/429-430 (17 Temmuz 1335), 112.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-Sahîhu’l-Muhtasar. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1956.
• Rızâeddin Fahreddin. Rahmet-i İlâhiyye Meselesi. Orenburg: Vakit Gazetesi Matbaası, 1910.
• Özalp, Ömer Hakan. Kazan’la İstanbul Arasında Bir Âlim: Rızâeddin b. Fahreddin. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2001.
• Özdinç, Rıdvan. “Yeni İlm-i Kelam Dönemi”. Kelâm Tarihi. ed. Ramazan Yıldırım. 111-136. İstanbul: İşaret Yayınları, 2017.
• Özervarlı, M. Sait. Kelâmda Yenilik Arayışları: XIX. Yüzyıl Sonu - XX. Yüzyıl Başı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Suyargulov, Rifat. “Musa Carullah’ın İlahi Rahmetin Genişliği Hakkındaki Düşüncesinin Değerlendirilmesi”. Dinî Araştırmalar 20/52 (2017), 201-222.
• Sifil, Ebubekir. İslam ve Modern Çağ 3. İstanbul: Rihle Kitap, 2014.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-Kebîr. thk. Hamdi Abdülmecîd es-Selefî. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1405/1985.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Tayâlisî, Ebû Davud Süleyman b. Davud. el-Müsned. thk. Muhammed Abdülmuhsin et-Türkî. Cize: Dâru Hicr, 1419/1999.
• Taymas, Abdullah Battal. Kazanlı Türk Meşhurlarından Musa Carullah Bigi: Kişiliği, Fikir Hayatı ve Eserleri. İstanbul: M. Sıralar Matbaası, 1958.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. es-Sünen, thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslamî, 1998.
• Tunçbilek, Hasan Hüseyin. “İslam Düşüncesinde Cehennemin ve Cehennem Azabının Ebediyeti ve Fenası Problemi”. Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2006), 15-33.
• Topaloğlu, Bekir. “Cehennem”. DİA. 7/227-233. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Troyskili Ahmed Taceddin. “Ahvâl-i Umûmiyye-i İslamiyye ve İstikbâl-i İslam -3-”. Sırât-ı Müstakîm 3/74 (21 Kânûn-i Sânî 1325), 346-350.
• Usmanov, Mirkasım. Kazan Şarkiyatçılığı’nın Kaderi (XX. Yüzyıl). çev. İlyas Kemaloğlu (Kemalov), Janyl Myrza Bapaeva. ed. Aykut Can. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2013.
• Uysal, Muhittin. Tasavvuf Kültüründe Hadis: Tasavvuf Kaynaklarındaki Tartışmalı Rivayetler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Yargıcı, Atilla. “Kâfirler İçin Cehennemin Ebedî Olduğunu Reddeden Görüşlere Bazı Müfessirlerin Yaklaşımı”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/38 (2017), 89-110.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Azap”. DİA. 4/302-309. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Yıldırım, Enbiya. “Musa Cârullah’ın Dünyasında Hadis ve Sünnet”. Kazanlı Yenilikçi Alimler Cilt 3: Musa Cârullah. ed. Ali Arslan vd. 143-198. Eskişehir: 2014.