III. Murad Devri Tezhip Sanatı: Zübdetü’t-Tevârîh’in Tezhip Unsurlarına Dair Bir İnceleme

Yıl 2024, Cilt: 5 Sayı: 1, 185 - 213, 30.06.2024

Ayşe Nesibe Efe

https://doi.org/10.53352/tevilat.1483678

Öz

Bu araştırma Sultan III. Murad devrinde dünya tarihiyle alakalı kaleme alınmış müstesna bir eser olan Seyyid Lokman Âşûrî’ye (ö. 1010/1601’den sonra) ait Zübdetü’t-tevârîh isimli eserde kullanılan tezhip unsurlarını incelemektedir. Seyyid Lokman’ın bu kitabı, döneminde telif edilmiş önemli bir dünya tarihi olmasının yanında, yazma eserlerinde kullanılan minyatürlerin çeşitliliği ve tezhip unsurları sebebiyle de büyük önem taşıyan bir eserdir. Buna karşın güncel araştırmalarda eserin minyatür detayları esas odak noktası olmuş, tezhip sanatına dair değerlendirmeler genellikle göz ardı edilmiştir. Nitekim Sultan III. Murad’ın özel isteği üzerine hazırlanan bu eser, ihtiva ettiği minyatürlerin yanında bezeme detayları ile de ince bir işçiliğe sahiptir. Bu bağlamda Zübdetü’t-tevârih’in bilinen üç nüshasından biri olan Dublin nüshasında kullanılan tezhip unsurları, çalışmada analitik ve karşılaştırmalı bir metot ile incelenmektedir. Çalışmanın ilk kısmı, eserin yazıldığı ve istinsah edildiği dönem olan on altıncı yüzyılda tezhip sanatının durumuyla ilgili değerlendirmeye ayrılmıştır. İkinci kısımda, ele alınan eserin genel bir tasviri ve tahlil gerçekleştirilmiş, son aşamada ise Zübdetü’t-tevârîh tezhip sanatı açısından incelenmiştir. Osmanlı’nın on altıncı yüzyılda tezhip sanatı bakımından zirve noktaya ulaştığı, Zübdetü’t-tevârîh’te toplamda 14 varakta tezhip sanatının icra edildiği, kullanılan tezhip unsurlarının dönemin sanat anlayışını ve klasik tezhip olarak adlandırılan üslubu yansıttığı makalede ulaşılan sonuçlar arasındadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi ve Sanatları, Tezhip, Seyyid Lokman Âşûrî, III. Murad, Zübdetü’t-Tevârîh, Dublin.

The Art of Illumination in The Reign of Murad III: An Analysis of The Illumination Elements of Zubdat al-Tawarikh

Öz

This study examines the illumination elements used in Zubdat al-Tawarikh by Sayyed Luqman Ashuri (d. after 1010/1601), an exceptional work on world history written during the reign of Sultan Murad III. Sayyed Luqman's book, besides being an important world history written in his time, is also a work of great importance due to the variety of miniatures and illumination elements used in its manuscripts. Nevertheless, the miniature details of the work have been the main focus of current research, and evaluations on the art of illumination have generally been ignored. As a matter of fact, this work, which was prepared upon the special request of Sultan Murad III, has a fine workmanship with its ornamental details as well as the miniatures it contains. In this context, the illumination elements used in the Dublin copy, one of the three known copies of Zubdat al-Tawarikh, are analyzed with an analytical and comparative method. The first part of the study is devoted to an assessment of the state of the art of illumination in the sixteenth century, the period in which the work was written and copied. In the second part, a general description and analysis of the work is made, and in the last stage, Zubdat al-Tawarikh is analyzed in terms of the art of illumination. The article concludes that in the sixteenth century, the Ottoman Empire reached its peak with regard to the art of illumination, the art of illumination was practiced in Zubdat al-Tawarikh in a total of 14 waraqs, and the illumination elements employed in the work reflect the artistic understanding of the period and the style called classical illumination.

Anahtar Kelimeler

Islamic History and Arts, The Art of Illumination, Sayyed Luqman Ashuri, Murad-III, Zubdat al-Tawarikh, Dublin.

Kaynakça

• Ahadi, Najeebullah. Seyyid Lokman ve Selîm Han-Name (Şehnâme-i Selim Han). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Akin, Lemi. “Unutulmuş Bir Eser Seyyid Lokman’ın Şehname-i Tafsîl-i Hâl-i Âl-i Osman’ı”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 51/51 (16 Ekim 2015), 1-20.
• Âli Mustafa Efendi - Cunbur, Müjgan. Menakıb-ı Hünerveran: Hattatların ve Kitap Sanatçılarının Destanları. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2. Basım, 2012.
• Aracı, Nihal. “Osmanlı Dönemi 16. Yüzyıl Tezhip Sanatından Örnekler Bağlamında Tasarım Çeşitliliği Üzerine Bir Değerlendirme”. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi 16/41 (01 Mart 2023), 391-412.
• Arpacıoğlu, Sabriye Hilal. Topkapı Sarayı Müze Kütüphanesi, Hazine 1321 numaralı “Zübdet-ül Tevarih” Nüshası ve Tasvirleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Aydin, Bilgin - Kazan, Hilal. “XVI. Asırda Sarayın Sanatı Himayesi”. Osmanlı Araştırmaları 38/38 (01 Aralık 2011), 262-265.
• Bağcı, Serpil vd. Osmanlı Resim Sanatı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2006.
• Coşar, Hatice Gül. İstanbul Köprülü Kütüphanesi Fazıl Ahmet Paşa Koleksiyonu’nda Bulunan Osmanlı Dönemi Ciltleri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Derman, Fatma Çiçek. “Tezhip”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/65-68. İstanbul: TDV, 2021.
• Froom, Aimee Elisabeth. A Muraqqa ‘ for the Ottoman Sultan Murad III (r. 1574-1595). New York: New York University, 2001.
• Gülsever, Ceyda. Murâdî Dîvanları’ndaki Bezeme Özellikleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Gündüz, Betül. Tezhip Sanatının Uygulanma Sahaları. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Hammond, Timur. “Conjunctions of Islam: Rethinking the Geographies of Art and Piety through the Notebooks of Ahmet Süheyl Ünver”. Cultural Geographies 30/3 (Temmuz 2023), 355-372.
• Kütükoğlu, Bekir. “III. Murad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/172-176. İstanbul: TDV, 2020.
• Kütükoğlu, Bekir. “Lokmân b. Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/208-209. İstanbul: TDV, 2003.
• Loḳmān Ibn Ḥosayn al-ʿAşūrı. Zübdetü’t-tevârîh: Osmanlı tarihi (1299-1595) ; (inceleme, tenkitli metin) = Zubdat al-tavārīḫ: Sayyid Loḳmān. ed. İbrahim Pazan - Göker İnan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2022.
• Nuhoğlu, Hidayet Yavuz. “Menâkıb-ı Hünerverân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 110-111. İstanbul: TDV, 2004.
• Özcan, Ali Rıza. Hat ve tezhip sanatı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2009.
• Özçelik, Saniye. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Şehnâmecilerinden Seyyid Lokmân’ın Şehinşâhnâme’si”. Şarkiyat Mecmuası / Journal of Oriental Studies 0/42 (28 Nisan 2023), 339-360.
• Öztürk, Uğur. “Kitaplar ve Hazineler: III. Murad’ın Kütüphanesi İçin Hazırlanmış Bazı Madalyonlu Eserler”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 27/27 (30 Aralık 2021), 609-688.
• Renda, Günsal. “Topkapı Sarayı Müzesindeki H. 1321 No’lu Silsilename’nin Minyatürleri”. Sanat Tarihi Yıllığı 5 (10 Ocak 1973), 443-495.
• Renda, Günsel. Üç Zübdet-üt Tevarih Yazmasının İncelenmesi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Mezuniyet Sonrası Eğitim Fakültesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 1969.
• Sezer, Betül. Kitap Süslemelerinde Tezhip Sanatının İçerik – Bağlam Uyumu Gözetilerek Kullanılması ve Kitap Sanatları Alanındaki Kazanımlar: Muhibbi Divanı (Kara Memi Bezemesi) Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Sözen, Metin - Tanyeli, Uğur. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 21. Basım, 2021.
• Topcu Günbaz, Derya. Tezhip Sanatında Altın’ın Kullanımı. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Yenişehirlioğlu, Filiz. “How Global Is Ottoman Art and Architecture?” The Art Bulletin 97/4 (02 Ekim 2015), 359-363.
• Yüksel, Muhammet Emin. Tarih ve Hikaye Arasında: Seyyid Lokmân’ın Zübdetü’t-Tevârîh’i. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2023.