Birgi Karaoğlu Camii Kalemişi Tezyînâtı

Yıl 2024, Cilt: 5 Sayı: 1, 267 - 301, 30.06.2024

Hatice Sümeyye Kurt

https://doi.org/10.53352/tevilat.1484144

Öz

XVII. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’nde siyasi ve ekonomik yönlerden zayıflamalarla birlikte nakkaşların batı kültürüne yönlendirildiği, Türk süsleme sanatında değişikliklerin meydana geldiği, barok ve rokoko üslûplarının klasik desenlere egemen olduğu görülmektedir. Bu dönemde cami mimarimizin süsleme unsurlarından biri olup sıva, taş, ahşap, deri ve kumaş üzerine doğal boyalar ve ince kıllı fırçalar aracılığıyla uygulanan kalemişi sanatında da değişiklikler meydana gelmiştir. Klasik motifler yerini akant yaprağı, istiridye kabuğu, deniztarağı, kenger yaprağı ile perde motiflerine; “C” ve “S” kıvrımlarının yanında çiçek dolu vazolara, meyve çanaklarına ve sepetlere bırakmıştır. İzmir’in Birgi ilçesinin Sarı Bey Mahallesi’nde bulunan ve çalışmamıza konu olan Karaoğlu Camii tezyînâtında hem dış hem iç mekanda geç dönem kalemişi sanatının güzel örneklerini görmekteyiz. Dıştan içe doğru son cemaat mahallinde kapı alınlığı, pencere alınlıkları ve duvar yüzeyinde; harimde mahfil katı ve kemer köşelikleri ile kubbe göbeği ve kubbeye geçiş elemanındaki kemer köşeliklerinde; mihrap, minber ve pencere alınlıklarında bulunan kalemişi süslemeleri dikkat çekmektedir. Tezyînâtta genel olarak kırmızı, mavi, yeşil, kahverengi ve sarı renkler kullanılmıştır. Süslemeler incelendiğinde çarkıfelek, meşe ve kızılçam ağaç türleri ile vazo içerisine yerleştirilmiş karanfil, gül, lale, nar ve haşhaş motiflerinin yanında eşkenar dörtgen, üçgen gibi geometrik unsurlar tespit edilebilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Sanatları Tarihi, Kalemişi, Birgi Karaoğlu Camii, Geç Osmanlı, İzmir.

Painting Decoration Art of Birgi Karaoglu Mosque

Öz

In the second half of the 17th century in the Ottoman Empire, along with political and economic weaknesses, it is observed that painters were directed towards Western culture, leading to changes in Turkish decorative arts, where baroque and rococo styles dominated classical patterns. During this period, which is one of the embellishment elements of mosque architecture, changes also occurred in the art of painting decoration, which is applied on plaster, stone, wood, leather, and fabric using natural dyes and fine-haired brushes. Classical motifs were replaced by acanthus leaves, oyster shells, scallops, thistle leaves, and curtain motifs; “C” and “S” curves gave way to vases filled with flowers, fruit dishes, and baskets. In the ornamentation of Karaoglu Mosque located in the Sarı Bey neighborhood of Birgi district in Izmir, we can see beautiful examples of late-period illumination art both externally and internally. Notable illumination decorations are observed in the door pediment, window pediments, and wall surfaces in the last congregation area; in the pulpit, minbar, and window pediments; and in the corners of the mihrab, balcony floor, and arch transition elements. Generally, red, blue, green, brown, and yellow colors were used in the ornamentation. Upon examining the decorations, geometric elements such as rosettes, oak and pine tree species, cloves, roses, tulips, pomegranates, and poppies placed inside vases were identified alongside equilateral rectangles and triangles.

Anahtar Kelimeler

History of Turkish Islamic Arts, Painting Decoration Art, Birgi Karaoglu Mosque, Late Ottoman, Izmir.

Kaynakça

• Ayhan, Gökben. “Birgi Karaoğlu Camii’nin Vaaz Kürsüsü”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 39 (Aralık 2016), 215-239.
• Baysal, Ali Fuat. “Osmanlı Cami Mimarisinde İç Mekan Kalem İşi Tezyinatı”. II. Uluslararası Dini Araştırmalar ve Küresel Barış Sempozyumu Sivil Toplum Kuruluşlarının Barışın Tesisindeki Rolü. ed. Muhittin Okumuşlar. 2/184-188. Konya: Türkiye İmam Hatipliler Vakfı Yayınları, 2016.
• Baysal, Ali Fuat. Türk Tezyinat Sanatında Kalem İşleri. Konya: Palet Yayınları, 2017.
• Çetinaslan, Mustafa. “Hünkâr Mahfillerinin Ortaya Çıkışı, Gelişimi ve Osmanlı Dönemi Örnekleri”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 29 (2013), 61-74.
• Demiriz, Yıldız. “Osmanlı Kalem İşleri”. Osmanlı Ansiklopedisi. 11/297-304. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Doğan, Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Vadi Yayınları, 2003.
• Doğanay, Aziz. “Tezyinat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/79-83. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. ed. Şakir Eczacıbaşı. 3 Cilt. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, 1997.
• Erol Şaşmaz. "Birgi Derviş Ağa Cami". Erişim 3 Haziran 2024. http://www.erolsasmaz.com/
• Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayın, 16. Basım, 2019.
• Koyuncu, Fatma. “Konya Mevlânâ Müzesi Kalem İşi Süslemeleri”. Yeni İpek Yolu Konya Ticaret Odası Dergisi Özel Sayı (Aralık 2001), 249-256.
• Kur'ân Yolu. Erişim 30 Ekim 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr/
• Kuyulu, İnci. “Karaoğlu Camii”. Birgi (Tarihi, Tarihî Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları). 90-98. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1. Basım, 2001.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Müezzin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/489-495. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Önkal, Hakkı. “Birgi Karaoğlu Camii Haziresindeki Mezar Taşları”. Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı. 129-137. Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1993.
• Tanındı, Zeren. “Yeşil Cami’nin Kalem İşi Süslemeleri”. Payitaht Bursa’da Kültür ve Sanat. 115-120. Bursa: Bursa Osmangazi Belediyesi Yayınları, 1. Basım, 2006.
• Tanman, Mehmet Baha. “Mahfil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/331-333. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Üçer, Kaya. “Kalemişi”. Türk Sanatının Yapı Taşları II. Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi Yayını, 2017.