The Relationship between Cause and Effect in the Science of Kalam: The Example of Sharh al-Mawaqif

Yıl 2024, , 562 - 583, 30.09.2024

Faruk Gün

https://doi.org/10.32711/tiad.1509897

Öz

In his commentary Sharh al-Mawaqif on Adud al-Din al-Iji's work al-Mawaqif, Sayyid Sharif Jurjani examines the cause-effect (ʻilla-ma‘lûl) relationship, merging philosophy and theology to explore the connections between Allah, the universe, and humanity. This unique approach significantly contributes to Islamic thought by addressing existence through these key concepts. The aim of this study is to analyze Jurjani’s understanding of the cause-effect relationship in Sharh al-Mawaqif, focusing on his contributions to this field. The research methodology involved collecting and analyzing data from both classical and contemporary sources. Jurjani's approach connects existence, non-existence, motion, and causes of events to divine attributes, showing that Allah operates within universal laws. However, this continuity does not mean outcomes are solely determined by causes, leading to a belief in a universe governed by orderly laws and an active, competent God. This study evaluates Jurjani’s views on existence, knowledge, and meaning within this framework.

Anahtar Kelimeler

Kalâm, Sayyid Sharif Jurjani, Cause, Effect, Matter, Agent, Teleology

Kelam İlminde İllet-Ma’lûl İlişkisi/Nedensellik: Şerhü’l-Mevâkıf Örneği

Öz

Seyyid Şerif Cürcânî, Adudüddin el-Îcî’nin "el-Mevâkıf" adlı eseri üzerine yazdığı "Şerhu’l-Mevâkıf" adlı eserinde Allah, âlem ve insan arasındaki ilişkileri illet-ma’lûl (neden-sonuç) bağlamında felsefe ve kelâmı birleştiren özgün bir perspektif ile ele almaktadır. Bu çalışmanın amacı, varlıkla ilgili önemli bir mesele olan illet-ma’lûl ilişkisini, Seyyid Şerif Cürcânî’nin "Şerhu’l-Mevâkıf" eseri üzerinden ele alarak, Cürcânî’nin bu alandaki katkılarını kısmen de olsa tespit etmektir. Araştırmada, veri toplama ve analiz etme yöntemleri kullanılmış, "Şerhu’l-Mevâkıf" temel kaynak olmak üzere, ilgili klasik eserler ve güncel çalışmalar başvuru kaynağı olarak kabul edilmiştir. Cürcânî, sebep-sonuç ilişkilerini açıklarken, varlıkların, yoklukların, hareketlerin ve olayların nedenlerini Allah'ın sıfatları ve özellikleri üzerinden değerlendirir. Cürcânî, bu bağlamda Allah'ın evrenin hem yaratıcısı ve hem de sürdürücüsü olduğunu, dolayısıyla sebeplerin de her an O'nun iradesi ve ilmiyle işlediğini savunur. Cürcânî'nin düşüncesinde Aristoteles'in nedensellik anlayışından farklı olarak Allah’ın mutlak iradesi ve hikmeti çerçevesinde şekillenen İslamî teoloji ve metafiziğin etkisi açıkça görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Seyyid Şerîf Cürcânî, İllet, Ma'lûl, Madde, Fail, Gaye

Kaynakça

• Abacı, Harun. Kur’ân’ın Mâtürîdî Yorumu. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Adıgüzel, Nuri. “İslam Felsefesinde “İllet” (Neden) Kavramı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2002), 157-178.
• Akarsu, Bedia. Felsefe Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İnkilâp Kitabevi, 1987.
• Âmidî, Seyfuddin, Ebkâru’l-efkâr fi usûli’d-din. thk. Ahmed Ferdi el-Mezidî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye,2003.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 2014.
• Aydın, Hasan. Eski Yunan’dan İslam’ın Klasik Çağına Neden Kavramı ve Nedensellik Sorunu. İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı, 2009.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî, Usûlü’d-dîn. Thk. Ahmed Şemsuddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1432/2002.
• Bâkıllânî, Ebu Bekir Muhammed b. Tayip, Kitâbu temhidu’l-evâil ve telhisu’d-delâil. thk. İmaduddin Ahmed Haydar). Beyrut: 1987.
• Baysal, Erkan. “Eş ‘arî Nedensellik Anlayışının Yeniden Formüle Edilmesi -Şekil-Muhteva, Küllî-Cüz’i ayrımı-”. Mevzu – Sosyal Bilimler Dergisi Ö1- İslami İlimler Özel Sayısı (Ekim 2023), 457-488.
• Canatan, Kadir. Mukaddime Klasik Sosyal Bilimler Sözlüğü. İstanbul: Rasyo yayınları, 2009.
• Cürcânî, Seyyid. et-Ta’rîfât. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûn es-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Baskı, 2003.
• Cürcânî, Seyyid. Hâşiyetü’t-Tecrîd; Tesdîdü’l-kavâ’id fi şerhi Tecridi’l-aka’id, thk, Eşref Altaş vd. İstanbul: İSAM Yayınları, 2020.
• Cürcânî, Seyyid. Şerhu’l-Mevâkıf, thk. Mahmûd Ömer ed-Dimyâtî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2012.
• Cürcânî, Seyyid. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay., 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. el-İrşad ila kavâtıi’l- edilleti fî usûli’l-i’tikad. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1950.
• Çelebi, İlyas. İslam İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kâdi Abdulcabbâr. İstanbul: Rağbet Yayınları 2002.
• Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Demir. Osman, “Kelâm’da Teselsülü İptal Delilleri ve İsmail Hakkı İzmirli’nin Teselsül Risâlesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi 23 (2010), 117-142.
• Düzgün, Şaban Ali. “Varlık”, Kelâm El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Grafiker Yayınları, 2022.
• Erdemci, Cemalettin. “İslâm Kelâmında Kozalite Problemi”, Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2014), 11-33.
• Evkuran, Mehmet. “İslam Düşüncesinde Nedensellik Problemi Doğa Ve Tarih Algımız Üzerine”. Eskiyeni 21 (Haziran 2011), 17-27.
• Fârâbî. Uyûnü’l-mesâ’il (el-Mecmûʿ içinde). Kahire:1907.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. Ebu Hâmid. Tehafütü’l-felâsife. thk. M. Bouyges, Daru’l-Maşrık. Beyrut: 1990.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. el-İktisad fi’l İtikad. nşr. İbrahim Agah Çubukçu – Hüseyin Atay. Ankara: 1972.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. el-Munkiz mined-Dalâl, İstanbul: Hakikat Kitabevi, 1984.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. Filozofların Tutarsızlığı, Neşir ve Tercüme: Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu, Klasik Yayınları, İstanbul 2018.
• Gün, Faruk. "Kelâm İlminde Metodoloji ve Problemlerin Dönemsel Doğuşu ve Gelişimi". Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (2023), 352-379.
• Gün, Faruk. Gayb Bilgisi ve Gaybî Meseleler. İstanbul: Fecir Yayınları, 2022.
• Günaltay, Mehmed Şemseddin. “Mütekellimin ve Atom Nazariyesi”. Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 1/1 (1925), 58-119.
• Hüseyni, Zeynelabidin. “Müteahhirîn Dönem Tam İllet Tartışmalarına Bağdâdîzâde Ve Arpacızâde’nin Katkıları: İlk İlke’nin Basit Tam İllet Oluşunda Mutlak Varlığın Etkisi”. Kader 21/2 (Aralık 2023), 511-533.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasen b. Fûrek el-İsfahânî. Mücerredü makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el- Eş’arî. Nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1987.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed el-Hadramî. Mukaddime. Çev. Halil Kendir. 2 Cilt. Ankara: Yeni Şafak Yayınları, 2004.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd. Tehâfütü’t-tehâfüt. Thk. Süleyman Dünya. Kahire: Dârü’l-Meʻârif, 1963.
• İbn Rüşd, Faslü’l-makal fî takriri ma beyne’ş-şeria ve’l-hikme mine’l-ittisal. Beyrut: Merkezu Dirasati’l- Vahdeti’l-Arabiyye, 1997.
• İbn Sînâ, Hüseyin b. Abdullah. eş-Şifâ’ el-İlâhiyyât , nşr. G. C. Anawati – Saîd Zâyed. Kahire: 1960.
• İhvân-ı Safâ. er-Resâ’il. nşr. Butrus el-Bustân. Beyrut: 1957.
• İmamoğlu, Tuncay. Tanrı’nın Doğası ve Mucizenin İmkânı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• İzmirli, İ. Hakkı. Yeni ilm-i Kelâm, haz.: Sabri Hizmetli. Umran yay., Ankara 1981.
• Kadı Abdülcebbar, Nedensellik Kitabı, çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Karadaş, Cağfer. “Allah -Âlem İlişkisi: Yaratma”, Kelâm El Kitabı, ed. Şaban Ali Düzgün, Ankara: Grafiker Yayınları, 2022.
• Karadaş, Cağfer. “Atomcu Düşünceler ve Kelâm Atomculuğu”, Kelâm Araştırmaları Dergisi 2/1 (2004), 57-72.
• Karadaş, Cağfer. “Eş’ârî Kelam Okulu”, Kelâm El Kitabı, ed. Şaban Ali Düzgün (Ankara: Grafiker Yayınları, 2022), 111-133.
• Kaya, Mahmut. İslâm Kaynakları Işığında Aristoteles ve Felsefesi. İstanbul 1983.
• Kılavuz, Murat. Kelâm’da Kozmolojik Delil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Kılıç, Mehmet Fatih. “İbn Sînâ’dan Ebhârî’ye Tam ve Eksik Sebepler Ayırımının Ortaya Çıkışı”, Nazariyat İslam Felsefe Ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/1 (2017), 60-90.
• Kılıç, Mehmet Fatih. Ebherî’de Tanrı-Âlem İlişkisi. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2019.
• Koloğlu, Orhan Ş. “Ebû Haşim el-Cübbaî’nin Ahval Teorisi Üzerine Bazı Mülahazalar”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. 16/2 (2007). 195-214.
• Kutluer, İlhan. “Determinizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/215-220. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kutluer, İlhan. “İlliyyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/120-121. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Macit, Nadim. Eylem Değişim İlişkisinin Teolojik Yorumu. İstanbul: Etüt Yayınları, 2000.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbü’t -Tevhîd. nşr. Fethullah Huleyf. Beyrut:
• Mavil, Kılıç Aslan. “Hz. Peygamber’in Sahâbeye İnanç Esaslarını Öğretmede İzlediği Metot”. Kader Kelam Araştırmaları Dergisi 15/2 (Temmuz 2017), 452-492. https://doi.org/10.18317/kader.318462.
• Mehmet Bulğen- Alnoor Dhanani. “İslam Düşüncesinde Atomculuk”. KADER Kelâm Araştırmaları Dergisi 9/1 (Şubat 2011), 393-400.
• Osman, Demir. "Cüveynî’de Ahval Teorisi". İslâm Araştırmaları Dergisi. 20 (2008), 60-78.
• Önal, Recep. “Mâtürîdî’nin Hayatı, Eserleri ve Kelam İlmi’ndeki Yeri”, Akademik İncelemeler Dergisi, 8/3 (2014), 325-360.
• Özdemir, İbrahim. “Usûlcülerde Hikmetle Ta’lîl”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/21 (Aralık 2018), 753-775.Salîbâ, Cemîl. el-Muʿcemü’l-felsefî. Beyrut: 1982.
• Şimşek, İsmail. “Mutahhari, Materyalizm ve Eleştirisi”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Aralık 2020), 1035-1053. https://doi.org/10.17859/pauifd.800778.
• Türkben, Yaşar. Gazzâlî ve Nedensellik. Ankara: Elis Yayınları, 2012.
• Türker, Ömer. İslam’da Metafizik Düşünce. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Uysal, Ekrem. “Kelâmda İlliyyet İlkesi Bağlamında Atom Teorisi”. Batman Akademi Dergisi 4/1 (Haziran 2020), 41-52.
• Ülken, Hilmi Ziya. İslam Düşüncesi-Türk Düşüncesi Tarihi Araştırmalarına Giriş. İstanbul: Ülken Yayınları, 1995.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlliyet”.TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 22 (2000), 121-123.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Mâtûrîdî’nin Tabiat ve İlliyete Bakışı”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtûrîdî ve Mâtûrîdîlik. Ed. İlyas Çelebi (M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012), 54-64.
• Yücedoğru, Tevfik, Geçmişten Günümüze İlim ve Din Açısında Yaratılış, Bursa: Emin Yayınları, 2006.