Şâfiî Literatürdeki Tecdîd Anlayışlarının Mezhepler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 3, 577 - 600, 30.09.2023

Nida Sultan Çelikkaya , Mehmet Saffet Sarıkaya

https://doi.org/10.32711/tiad.1288758

Öz

Bilhassa Modernleşme sonrası dönemde Müslüman zihinleri meşgul eden dini yenilenme hususunun İslam düşüncesinin erken dönemlerindeki mahiyetinin tespiti, sahih bir dini yenilenme anlayışı geliştirmek bakımından önem arz etmektedir. İslam düşüncesi bünyesinde ortaya çıkan muhtelif ekoller ve onların din anlayışlarında görülen farklılaşmalar dikkate alındığında, dinin tecdidinin tek tip bir anlayış biçimiyle ifade edilmesi mümkün görünmemektedir. Hiçbir fikrin boşlukta doğmayacağı ilkesinden hareketle erken dönemde dinin tecdidi anlayışlarının; zaman-mekan bağlamında, fikir-hadise irtibatı çerçevesinde, düşünce ekollerinin özellikleri ve ortaya çıktığı şartlar göz önünde bulundurularak değerlendirilmesi önemlidir. Bu minvalde çalışmada tecdid kavramı özelinde bir literatür araştırması yapılmış; çalışma Şâfiî mezhebi çerçevesinde, başlangıçtan bu hususta müstakil eser sahibi Suyûtî (ö. 911/1505)’ye uzanan dönemle sınırlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Mezhepleri Tarihi, Tecdid, Dini Yenilenme, Şâfiî Mezhebi, Eş’arîlik

Evaluation of Tajdid Understandings in the Shafi'i Literature in Terms of the History of Sects

Öz

The determination of the nature of the religious renewal that occupied the minds of Muslims especially in the post-modernization period, in the early periods of Islamic thought, is important for developing a valid understanding of religious renewal within Islam. Given the differences in the various schools of thought within Islamic theology and the variations in their interpretations of religion, it does not seem possible to express the renewal of religion in a uniform way of understanding. Starting from the principle that no idea arises in a vacuum, it is important to evaluate early understandings of religious renewal in the context of time-space, within the framework of the idea-event connection, taking into account the characteristics of the schools of thought and the conditions in which they emerged. In this context, a literature research was conducted on the term of tajdid and he study is limited to the period from the beginning to Suyûtî (d. 911/1505), the owner of a work on this subject, within the framework of the Shafi'i sect.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Tajdid, Religious Renewal, Shafı’i Sect, Asharism

Kaynakça

• Akdoğan, Muhammed. “İbn Dakîki’l-îd ve Şerhu’l-Erba’îne Hadîsen en-Nebeviyye Adlı Eseri Bağlamında Hadis Şerh Metodu”, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9/2 (2019), 489-503.
• Akman, Mustafa. “Mahiyet ve Münasebet Perspektifinden İmâmet-Velâyet”. İslâmi Araştırmalar. 3 (2022), 911- 933.
• Akman, Mustafa. Celâleddin ed-Devvânî Ahlâkî Siyâsî Felsefî Tasavvufî ve Kelâmî Görüşleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Altıkulaç, Tayyar. “Zehebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/180-188. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Arslan, Ahmet. “N’imetullâhiyye Tarikatının Sâfî Ali Şâhiyye Kolu ve Faaliyetleri”. Sufiyye. 10 (2021). 263-286.
• Attâr, Ferîdüddîn. Tezkiretü’l-Evliyâ. çev. Süleyman Uludağ. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1984.
• Azîmâbâdî, Ebü’t-Tayyib Muhammed b. Ali. Avnü’l-Ma’bûd alâ Şerhi Sünen-i Ebî Dâvûd. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1426/2005.
• Bedir, Murteza. “Ebû Hafs el-Kebîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. EK-1/364-366. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Bedir, Murteza. “Kelâmcı ve Fıkıhçı Usul Geleneklerine İlişkin Bazı Eleştirel Mülâhazalar”. İslam Araştırmaları Dergisi. 29 (2013), 65-97.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Ma’rifetü’s-sünen ve’l-âsâr. nşr. Emin Kal’acî. 15 Cilt. Halep-Kahire: Dâru’l-V’ay, 1412/1991.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Menâkibü’ş-Şâfi’î. nşr. Seyyid Ahmed Sakr. Mısır: Dârü’t-Türâs, 1390/1970.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. nşr. Şuayb el-Arnaût vd. 7 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, Özel Basım, 1430/2009.
• Ebû Nua’ym, Ahmed b. Abdillah el-İsfahânî. el-İmâme ve’r-red ale’r-Râfiza. nşr. Ali b. Muhammed el-Fukayhî. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1407/1987.
• Ebû Nua’ym, Ahmed b. Abdillah el-İsfahânî. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. Thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1398/1978.
• Ertürk, Mustafa. “Tecdid Hadisinin Metin Tenkidi Açısından Değerlendirilmesi”. İslami Araştırmalar Dergisi, 10/1-2-3 (1997), 125-137.
• Eşit, Davut. “Gazzâlî’nin Ebû Hanîfe Eleştirisi”. II. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı. 4 (2013). 987-997.
• eş-Şeybî, Kamil Mustafa. es-Sıla beyne’t-tasavvuf ve’t-teşeyyu’. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Endülüs, 3. Baskı, 1982.
• et-Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu’cemü’l-evsat. nşr. Tarık b. İvazullah b. Muhammed-Abdulmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1415/1995.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh el-Hâkim. el-Müstedrek ale’s-sahîhayn. nşr. Mustafa Abdulkâdir Atâ. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1422/2002.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Târîhu medîneti’s-selâm. nşr. Beşşâr A’vvâd Ma’rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1422/2001.
• Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyin. Tarhu’t-tesrîb fî şerhi’t-takrîb. 8 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâs’l-Arabiyye, ts.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasen ed-Dımaşkî. Târîhu medîneti Dimaşk. thk. Ömer b. Ğarâme el-Amravî. 80 Cilt. b.y.: Dârü’l-Fikr, 1418/1997.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasen ed-Dımaşkî. Tebyînu kezibi’l-müfterî fîmâ nusibe ile’l-imâm Ebi’l-Hasan el-Eş’arî. nşr. Hüsâmeddîn el-Kudsî. Dımeşk: Matbaatu Tevfîk, 1347/1928.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî, Fethü’l-Bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî, nşr. Muammed Fuâd Abdulbâkî. 13 Cilt. Kahire: Matbaatü’s-Selefiyye, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî, Tevâli’t-te’sîs li me’âlî Muhammed b. İdrîs. nşr. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hicr, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Menâkıbü’l-İmâm eş-Şâfiî. Thk. Halîl İbrâhîm Hâtır. Riyad: Mektebetu’l-İmâm eş-Şâfiî, 1412/1992.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tabakâtü’ş-Şâfi’iyye. Thk. Abdulhafîz Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Medâri’l-İslâmî, 2004.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Minhâcü’s-sünneti’n-Nebeviyye fî nakdi kelâmi’ş-Şîati’l-Kaderiyye. thk. Muhammed Reşât Sâlim. 9 Cilt. b.y.: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suud el- İslâmiyye, 1406/1986.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ-Mustafa A. Atâ. 18 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415/1995.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn. Câmi’u’l-usûl fî ehâdisü’r-Resûl, thk. Abdulkâdir Arnaût. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü Dârü’l-Beyân vd., 1392/1972.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Ömer b. Ali. el-ʿİḳdü’l-müẕheb fî ṭabaḳāti ḥameleti’l-meẕheb. nşr. Eymen Nasr el-Ezherî-Seyyid Mihenî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osmân b. Salâhiddîn eş-Şehrezûrî. Tabakâtu fukahâi’ş-Şâfiîyye. Thk. Muhyiddîn Alî Necîb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Besâiri’l-İslâmiyye, 1413/1996.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eş’arîilik -Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Kavak, Özgür. “Modernleşme Öncesi Dönemde Tecdid Meseleleri: Suyûtî’nin et-Tenbie’si Çerçevesinde Bir İnceleme”. Marife. 9/3 (2009), 157-172.
• Kavak, Özgür. Siyasi Tecdîd ve Osmanlılar. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Fıkhü Ehli’l-Irâk ve Hadîsühüm. nşr. Muhammed Sâlih Ebû Asî. Kahire: Dâru’l-Besâir, 2009.
• Kutlu, Sönmez. Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Küçük, Raşit. “İbn Ebû Hâtim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/432-434. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Maviş, Nezir. Şîa-İmâmiyye’nin Bid‘at Anlayışı -Sünnî Bid‘at Anlayışı ile Teolojik Mukayese-. Ankara: Astana Yayınları, 2021.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdurraûf. Feyzü’l-kadîr şerhu’l-Câmi’i’s-sağîr. 6 Cilt. Lübnan: Dârü’l-Ma’rife, 1391/1972.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Tehzîbü’l-esmâ’ ve’l-lugât. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Özel, Ahmet. “İbn Dakîkul’îd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/407-409. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “İsfahan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/497-502. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Özler, Mevlüt. “Tuğrul Bey Dönemi Düşünce Hayatında Entelektüel Bir Kriz: Ehl-i Bid’at’e Lanet Kampanyası”. I. Uluslar Arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler Kitabı. 2 Cilt. Konya: 2001.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Ma’rifetü’l-hüceci’ş-şer’iyye. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1460/2000.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Menâkıbü’l-İmâmi’ ş-Şâfiî. nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• Robinson, Chase F. İslamic Historiography. Cambridge: Cambridge University Press 2003.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Halîl b. İzziddîn. A’yânü’l-asr ve a’vânü’n-nasr. thk. Ali Ebû Zeyd v.d. 6 Cilt. Dımaşk: Darü’l- Fikr, 1418/1998.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Halîl b. İzziddîn. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Thk. Ahmed Arnavût-Türkî Mustafâ. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İhyâ ve’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Sarıkaya, Saffet. Anadolu Alevîliğinin Tarihi Arka Planı. İstanbul: Post Yayınları, 3. Baskı, 2016.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. ed-Dav’u’l-lâmi’li ehli’l-karni’t-tâsi’. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ceyl, 1412/1992.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. el-Mekâsıdü’l-Hasene fî beyâni kesîrin mine’l- ehâdîsi’l-müştehire ale’l-elsine. Thk. Muhammed Osman el-Huşt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1405/1985.
• Sem’ânî, Ebû Sa’d Abdulkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. Thk. Abdurrahmân b. el-Mu’allimî vd. 13 Cilt. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Me’ârifi’l-Usmâniyye, 1397/1977.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali. Mu’îdu’n-ni’am ve mübîdü’n-nikam. Beyrut: Müessesetü’l- Kütübi’s-Sekâfiyye 1407/1986.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali. Tabakâtü’ş-Şâfi’iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et- Tanâhî – Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. b.y.: Matbaatü İsâ el-Bâbî el-Halebî, 1396/1964.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. et-Tehaddüs bi-ni’metillâh. nşr. E.M. Sartain. Cambridge: Syndics of the Cambridge University Press, 1975.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. et-Tenbi’e bi-men yeb’asuhuallâhu ‘alâ ra’si külli mi’e. nşr. Abdulhamîd Şânûha. b.y.: Dâru’s-Sika, ts.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Matbaatü el-Bâbî el-Halebî, 1357/1938.
• Tasseron, Ella Landau. “Periyodik Reform: Müceddid Hadisi Hakkında Bir İnceleme”. çev. İ. Hakkı Ünal. İslami Araştırmalar Dergisi. 6/4 (1992), 261-278.
• Yâfiî, Ebû Muhammed Abdullah b. Es’ad. Merhemü’l-İ’leli’l-mu’dile fi’r-reddi ‘alâ eimmeti Mu’tezile. Thk. Mahmûd Muhammed Nessâr. Beyrut: Dârü’l-Ceyl, 1412/1992.
• Yâfiî, Ebû Muhammed Abdullah b. Es’ad. Mir’âtü’l-Cenân ve ibretü’l-yakzân fî ma’rifeti mâ yu’teberu min havâdisi’z-zamân. nşr. Halîl el-Mansûr. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Yazigi, Maya. “A Claim of Tajdid for the Sixth/Twelfth Century? Al-Sam’ânî, his Kitâb al-Ansâb and a Legacy Contested”. Oriens. 39 (2011), 165-198.
• Yıldırım, Enbiya. “Suyûtî’ye Yöneltilen Suçlamalar (Sehâvî-Suyûtî Çekişmesi Bağlamında)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, X/2, (2006), 149-174.
• Zehebî, Ebû Abdilllah Muhammed b. Ahmed. Siyeru A’lamin-Nübela. nşr. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.