التدافع في الدلالات بين رحابة اللغة وظاهرية علم الكلام الاستواء عند الأشعري (ت: 324ه) نموذجا

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 291 - 314, 28.03.2025

Hasan Alkhattaf

https://doi.org/10.32711/tiad.1617277

Öz

نزل القرآن الكريم بلغة العرب، والقرآن عبارة عن مفردات، وقد يكون للمفردة أكثر من دلالة، ومن هذه الألفاظ لفظ الاستواء، هذه السعة في الدلالة قابلتها ظاهرية في بعض كُتُب الكلام وضيّقت من دلالتها، وهذا ما نجده في الكتب المسندة للأشعري فصار التدافع بين المعنى الظاهري الضيق وبين سعة اللغة، فإشكالية الدراسة وأهميتها تكمن في الكشف عن هذا التدافع بين فهم الاستواء عند الأشعري ودلالات اللغة، وطريقة معالجة الدراسة أنها انطلقت من البحث عن معنى الاستواء لغويا في مدونة ما قبل الإسلام، ومن خلال القرآن والسنة واستعمال الفقهاء، وجعلتُ ذلك أساسا في مناقشة أدلة الأشعري، وذلك بالاعتماد على مناهج عدة أبرزها المنهج التاريخي، والوصفي والنقدي، وتسهيلا للأمر قسمتُ الدراسة إلى مبحثين رئيسين، وكشفت الدراسة وجود ظاهرية كلامية بعيدة عن رحابة اللغة وسياق الآيات، وهو ما يطرح أسئلة عن المعتقد الحقيقي للأشعري في هذه القضية وعن مدى سلامة الكتب المنسوبة له من التحريف، وعن كيفية تخليص كُتُب الكلام من الظاهرية العقدية.

Anahtar Kelimeler

الأشعري, الأشعرية, الاستواء, اللغة, كتاب الإبانة, كُتُب الأشعري

Dil Genişliği ile Kelam İlminin Zahirî Yorumu Arasındaki Anlam Çatışması Eş’arî’de (ö. h. 324) İstiva Kavramı Örneği

Öz

Kur'an-ı Kerim, Arap diliyle indirilmiştir ve Kur'an, kelimelerden oluşmaktadır. Bu kelimelerden bazıları birden fazla anlama gelebilmektedir. Bu tür kelimelerden biri de "istiva" kelimesidir. Dildeki bu anlam genişliğine karşılık, bazı kelam kitaplarında zahirî bir yorum benimsenmiş ve bu kelimenin anlamı daraltılmıştır. Bu durum, özellikle Eş'arî'ye atfedilen kitaplarda görülmektedir. Bu eserlerdeki dar anlam, dilin geniş anlam olanaklarıyla çelişmektedir. Çalışmanın problematiği ve önemi, Eş'arî'de "istiva" anlayışı ile dilin anlam zenginliği arasındaki bu çatışmayı incelemeye dayanmaktadır. Çalışmanın yöntemi olarak, "istiva" kavramının İslam öncesi dönemdeki lügat anlamı, Kur'an ve sünnetteki kullanımları, fıkıh âlimlerinin bu kelimeye yüklediği anlamlar araştırılarak bir temel oluşturulmuştur. Bu bağlamda, Eş'arî'nin delillerinin tartışılması için tarihsel, betimleyici ve eleştirel yöntemlerden yararlanılmıştır. Çalışma iki ana bölümde ele alınarak konunun daha kolay incelenmesi amaçlanmıştır. Araştırma sonucunda, Eş’arî’ye nispet edilen kelamî eserlerde, dilin zengin ifade olanakları ve ayetlerin bağlamı göz ardı edilerek zahirî bir yorumun öne çıkarıldığı tespit edilmiştir. Bu durum, Eş’arî’nin bu konudaki gerçek inancının ne olduğu, ona nispet edilen eserlerin tahriften ne kadar bağımsız olduğu ve kelamî eserlerdeki zahirî yorumlardan arındırmanın keyfiyeti gibi önemli sorular gündeme gelmektedir.

Anahtar Kelimeler

Eş, Eş, İstiva, Dil, el-İbane Kitabı, Eş

The Contest in Meanings between the Expansiveness of Language and the Literalism of Kalam The Concept of Istiwa' (Divine Ascendancy) according to Al-Ash'ari (d. 324 AH) as a Model

Öz

The Qur’an was revealed in the language of the Arabs, composed of specific words that often carry multiple meanings. Among these terms is "istiwa’" (divine ascendancy), which bears a range of linguistic implications. However, certain texts in the field of Kalam (Islamic theology) have imposed a more literal interpretation, limiting its meaning. This literalism is evident in works attributed to Al-Ash’ari, creating a tension between a restricted literal understanding and the broader linguistic scope. The study’s primary objective and significance lie in exploring this tension between Al-Ash’ari's understanding of "istiwa’" and its linguistic implications. The methodology involves examining the linguistic meaning of "istiwa’" as it appears in pre-Islamic texts, the Qur’an, the Sunnah, and usage by jurists. This serves as a basis for analyzing Al-Ash’ari's arguments, utilizing historical, descriptive, and critical approaches. For clarity, the study is divided into two main sections. The findings reveal a trend of theological literalism that diverges from the expansiveness of language and the context of Qur'anic verses. This raises questions regarding Al-Ash’ari’s true stance on this issue, the authenticity of the texts attributed to him, and the potential need to free Kalam literature from theological literalism.

Anahtar Kelimeler

Al-Ash, Ash, Istiwa, Language, Kitab al-Ibanah, Al-Ash

Kaynakça

• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Defʿu Şubehi’t-Teşbîh Biakuffi’t-Tenzîh. Thk. Târik es-Suʿûd. Beyrut: Dâru’l-Hicre, 1990.
• İbn es-Sikkît, Ebû Yusuf Yakûb b. Ishak, el-Elfâz. Thk . Fahreddîn kabâva. 1. Basım. Beyrut: Nâşirûn, 1998.
• İbn. Teymiyye, Ahmed b. Teymiyye el-Harrânî. Mecmu‘atu Fetâvâ Şeyh’l-İslam. Thk. Abdurrahîm b. Kâsim ve İbnuhu Muhammed. Rabat: Mektebetü'l-Meʿârif, h. 1398.
• İbn Ruşd, Ebû’l-Valîd Muhammed b. Ruşd. Menâhicu’l-Edille fî ʿAkâidi’l-Mille. Kahire: Mektebetu'l-İnglo'l- Mısriyye, 1964.
• İbn Sîde, Ebû el-Hasan Ali b. Ismail. el-Muhkem ve’l-Muhîtu’l-ʿAzam. Thk. Abduühamid Hindâvî. 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyyah, 2000.
• İbn ʿAbdülber, Yusuf b. Abdullah. el-Kâfî fî Fıkhi Ehli’l-Medîne. Thk. Muhammed Muhammed Ahyed b. Mâdîk el-Muritânî. 2. Basım. Riyad: Mektebetu’r-Riyad el-Hadîse, 1980.
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris. es-Sâhibî Fî Fikhi'l-Luga. 1. Basım. Beyrut: Dâr Muhammed Ali Baydûn, 1997.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed. Mekâyîsi’l-luğa. Thk. Abdüsselâm Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Furk, Muhammad b. el-Hasan. Muşkilu’l-Hadîs. Hyderabad: Cemʿiyetu Dâʿireti’l-Meʿârifi’l-İslâmiyye, h. 1362.
• İbn kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr. Muhtesaru’s-Savâʿiki’l-Mursele ʿAla’l-Cehmiyye ve’l- Muʿattile. Thk. Sayyid Ibrahim. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1994..
• İbn Kesîr, İsmâîl b. Kesîr el-Kuraşî el-Dimaşkî. Tefsîr İbn Kesîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1986.
• İbn Manzîr, Cemaleddîn Muhammed b. Makram b. Manzûr, el-Mısrî el-Afrîkî Ebû el-Fadl. Lisanü’l-Arabi. 2.baskı. Beyrut: Dâr Sâdır, 2009.
• Ebû'l-Haccâc, Yusuf b. Yabki b. Yasʿûn'. el-Misbâh Limâ ʿEteme Min Şevâhid’l-İdâh. Thk. Muhammed b. Hammûd ed-Deʿcânî. 1. basım. Medine: ʿİmâdetu’l-Bahsi’l-ʿİlmî fî’l-Câmiʿati’l-İslâmiyye, 2008.
• el-ʻAskerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah b. Sehl. el-Furûku’l-Lugaviyye. Thk. Muhammed İbrâhîm Selîm.. Kahire: Dâru’l-İlmi ve’s-Sekâfe.
• el-Ehfaşu’l-Asgar, Ali b. Süleyman b. el-Fadl. el-İhtiyâreyn. Thk. Fahreddîn Kabâva. 1. basım. Beyrut: Dâru’l- Fikri’l-Muʿâhir, 1999.
• el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Ezherî el-Herevî. Tehzîbü’l-luga. Thk. Muhammed ‘İvad Mur‘ib. 1. Basım. Beyrut: Dâru-l İhyâʿi’t-Turâsil-Arabî, , 2001.
• el-Isferâyînî, Ebû’l-Muzaffar ŞehFûr b. Tâhir. et-Tebsîr fi’d-Dîn ve Temyîzu’l-Firkati’n-Nâciye Ani’l-Firaki’l-Hâlikîn. Thk. Kemal Yusuf el-Hût. Beyrut: ʻÂlemu’l-Kutub, 1983.
• el-Eş'arî, Ali b. İsmâîl. el-İbâne fî Usûli’d-Diyâne. 1. basım. Beyrut: Dâru’l-Kâdirî, 1991.
• el-Eş'arî, Ali b. İsmâîl. el-Lime' fî’r-Reddi 'Alâ’l-Bide'. 1. basım. Kahire: Matba’atü Mısır, 1955.
• el-Eş'arî, Ali b. İsmâîl. Risâletu Ehli’s-Seğir. Thk. Muhmmed es-Seyyid Yusuf.
• el-Eş'arî, Ali b. İsmâîl. Mekâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn. Thk. Helmut Ritter. viesbaden: Dâr Franz Steis, 1980.
• el-Âmidî, Ali b. Muhammed. Gâyetu’l-Marâm fi İlmi’l-Kelâm. Thk. Hasan Mahmud Abdüllatif. 1. basım. Kahire:
• Lecnetu İhyâ'i’t-Turâsi’l-Arabî, 1971.
• el-Îcî, Abdurrahman. el-Mevâkif fî 'İlmi’l-Kelâm. Beyrut: ʻÂlemu’l-Kutub.
• el-Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî. el-Câmiu’s-Sahih. Thk. Cemâ'a Mine’l-'Ülemâ. Beyrut: Dâru Tavkinnâcât, h. 1311.
• Burkân, İbrâhîm Muhammed Hâlid. “İşkâliyyetu Zemeni Telîf Eş'arî Kitâbey el-Limeʻ ve’l-İbâne”. el-Mecelletu’l- Ürdüniyye fî’d-Drâsâti’l-İslâmiyye 4/4 (2008): 197-212
• el-Bazdâvî, Ebû’l-Yusr Muhammed ez-Zadvî. Usûlı’d-Dîn. Thk. Hans Peter Lens. Kahire: el-Mektebetu’l- Ezheriyye li-Turâs, 2003
• el-Bağdâdî, Abdülkadir b. Tâhir. Usûlı’d-Dîn. 1. basım. İstanbul: 1928.
• Curcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerî. Muʻcemu’t-Tâʻrîfât. Thk. Cemâ'a Mine’l-'Ülemâ. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyyah, 1983. el-Cevherî, İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî el-Fârâbî. es-Sihâh. 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-Hadârati’l-Arabiyye, 1974.
• el-Cüveynî, Abdülmelik. Limeʻu’l-ʻEdille fî Kavâʻid ʻEhli’s-Sünneti ve’l-Cemâʻa. Thk. Abdülaziz İzzedîn el-Sîrvân. 1. basım. Beyrut: Dâr Lübnan li-Tibâʻa, 1987.
• er-Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî. Levâmi’u’l-Beyyinât fî’l-Esmâ’i ve’s-Sifât. 1. Basım. Kahire: el-Matba’atü’l-Meşrikiyye, h. 1323.
• ez-Zubîdî, Muhammed Murtaza el-Huseynî. Tâcu’l-‘Arûs. Thk. Cemâ'a Mine’l-'Ülemâ. Kuveyt: Vizâratu’l-'İrşâd ve’l-Enbâ', 2001.
• ez-Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Meʻâni’l-Kur’ân ve İʻrâbuh. Thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: ʻÂlemu’l-Kutub, 1988.
• ez-Zeccâcî, Abdurrahman b. İshâk en-Nahâvandî. İʻştikâku Eʻsmâʻi’l-Allah. Thk. ʻAbd el-Hüseyin el-Mübârek. 2. basım. Beyrut. Müessestü’r-Risâle, 1986.
• ez-Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmud b. Muhammed. el-A‘lâm. 15. basım. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.
• ez-Zemahşarî, Mahmud b. Ömer. el-keşşâf ve Me'ahu hâşiyeti’ş-Şerîfi’l-Cürcânî ve’l-İnsâf Fimâ Tezammenehu’l-keşşâf Mine’l-İhtilâf. Tahran.
• ez-Zemahşarî, Mahmud b. Ömer. Esâsu’l-Balâga. Thk. Muhammed Uyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-
• İlmiyyah, 1998.
• el-Sîrâfî, Yusuf b. Ebî Said. Şerih Ebyât Sîbeveyh. Thk. Muhammed Ali er-Rîh Hâşim. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1974. eş-Şâfi'î, Muhammed b. İdrîs. el-Umm. 2. Basım. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1983.
• Sıddîk, İbrâhîm b. Muhammed. Mevâkifu’l- Eşâ'ira Min Kitâbi’l-İbâneti 'An Usûli’d-Dîn. Mekez Selef.
• Deyf, Muhammed Yunus. el-İmâm Ebû'l-Hasan el-Eş'arî ve Mezhebûhu fî’s-Sıfât. Risâletu Mecistîr fî’l- Câmi'ati’l-Ürdüniyye, 2010.
• et-Taberî, İbn Cerîr. Câmiʿu’l-Beyân 'An Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyyah, 1992.
• Gâvcî, Vehbî Süleyman. Nezra İlmiyye fî Nisbeti Kitabi’l-İbâne Cemî'ihi İlâ Ebî Musa’l-Eş'arî. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 1998.
• el-Gazzâli, Muhammed b. Muhammed. el-İktisâd fî Ulûmi’l-İ'tikâd. Kahire: el-Hikme li’t-Tibâ'ati ve’n-Neşr, 1994.
• el-Gazzâli, Muhammed b. Muhammed. İlcâmu’l-Avâm ʿAn İlmi’l-Kelâm Dimne Rasâili’i-İmâmi’l-Gazzâli. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• el-Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ʿAyn. Thk. Mehdî el-Mahzûmî ve İbrâhîm es-Sâmirrâ'î. Beyrut: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, 2008.
• el-Fîrûzâbâdî, Mecduddin Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kāmûsul-Muhît. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1990.
• el-Feyûmî, Ahmed b. Muhammed. el-Misbâhu’l-Münîr fî Ğarîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye.
• el-Kâdî 'Abdülcebbar el-Hamadanî, 'Abdülcabbâr b. Ahmed. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. Thk. Abdülkerim Osman. 1. basım. Kahire: Mektebetu Vahbe, h. 1384.
• el-Kâdî Abdulvehhâb el-Bağdâdî. el-Me'ûne Alâ Mezhebi Ehli’l-Medine. Thk. Hamîş Abdulhak. Mekke: el- Mektebe.
• el-Kurtubî, Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi'u li-Ehkâmi’l-Kur'an. 2. baskı. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l- Mısrıyyah, 1964.
• el-Kevserî, Muhammed Zâhid. Tebyînu Kezibi’l-Mufterî Fîmâ Nusibe li-Ebî’l-Hasani’l-Eş'arî. Kahire: Dâru’l- Mektebeti’l-Ezheriyyah.
• el-Mâzerî, Muhammed b. Ali. el-Mu'allim Bifevâidi Müslim. Thk. eş-Şeyh Muhammed eş-Şâzilî. Tunus: ed- Dâru’t-Tunusiyyeti li-Neşr, 1987.
• Müslim, Ebû'I-Huseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîh-i Müslim. Thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. es- Su'ûdiyye: İdâratu’l-Buhûsi’l-İlmiyyah, 1980.
• en-Nesefî, Ebû’l-Mu'in Meymûn b. Muhammed. Tebsıratu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn. Thk. Clûd Selâma. Kıbrıs: el- Cifân ve’l-Cedâbî Lîmâsûl, 1993
• en-Nesefî, Abdullah b. Ahmed. Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâ'iku’t-Te'vîl. Thk. Yusuf Ali Bidîvî. 1. basım. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.