Hadislerin Kabul ve Reddinde İcmâın Rolü

Yıl 2022, , 1 - 29, 31.12.2022

Esma Yılmazlar , Yavuz Köktaş

https://doi.org/10.33718/tid.1102973

Öz

Teorik anlamda “ümmetin hata üzerinde birleşmeyeceği” prensibine dayanan icmâ, Kur’ân’ın sonraki nesillere aktarılması ve mushaf haline getirilmesi; sünnetten olanın ve olmayanın tespiti gibi konuların da temel dayanağını oluşturur. Bu yüzden İslâmî ilimlerin hemen hepsinde epistemik bir değere sahiptir. Bu çalışma, fıkıh ve hadis ilminde yer alan icmâın, rivâyetlerin kabul ve reddindeki işlevini konu edinmektedir. Rivâyetlerin icmâa uygun olması gerektiği tartışmaları, hicrî ikinci asırdan itibaren itikâdî ve fıkhî ekollerin gündeminde olan bir husustur. Fakîhler, haber-i vâhidlerin sübutu ve delaletini zannî gördükleri için haber teorilerinde icmâın katʿîliğinden faydanmışlardır. Muhaddisler ise klasik hadis usûlündeki isnad ve rical tenkid kriterlerine göre hüküm verdikleri hadisleri tenkid, teʾvîl ve izahlarında icmâa rol vermişlerdir. Bu araştırmayla icmâın hicrî ikinci asırdan itibaren rivayetlerin değerlendirilmesinde nasıl bir metoda konu olduğu ve kullanılan icmâın mahiyetinin anlaşılmasına katkı sunmak amaçlanmaktadır. Böylece icmâın iddia edildiği gibi muhaddislerin metin tenkidi yöntemlerinden biri olmadığı sonucuna ulaşılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Hadis tenkidi, Haber-i vâhid, İcmâa muhalefet, Muhaddis.

Kaynakça

• Abdulvehhâb, el-Kādî Ebû Muhammed. Şerhu’r-Risâle. nşr. Ebu’l-Fadl ed-Dimyâti. Dârü İbn Hazm, 2007.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-ʿİlel ve maʿrifetü’r-ricâl. thk. Vasiyyullâh b. Muhammed Abbâs. Riyad: Dârü’l-Hânî, 1422.
• Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed İbn Hacer. Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser. thk. Nûrettin ’Itr. Dımaşk: Matbaatu’l-Misbâh, 1993.
• Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed İbn Hacer. en-Nüket alâ Kitâbi İbni’s-Salâh. Riyad: Dârü’r-Râye, 1984.
• Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed İbn Hacer. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdul-Bâkî vd. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, ts.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed İbn Hacer. Tehzîbu’t-tehzîb. Hindistan: Matbaatu’l-Dîrâtu’l-Maârifi’n-Nazzâmiye, 1326.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Evâʾil. Tanta: Dârü’l-Beşîr, 1408.
• Aslan, Muhammet İkbal. “Mehmet Çilek, İmam Müslim ve Kitâbü’t-Temyîz Adlı Eseri, Ankara: Fecr Yayınları 2017. 164 sayfa.” Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 54 (Haziran 2018), 170-176.
• Aybakan, Bilal. Fıkıh İlminin Oluşum Sürecinde İcmâ. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2017.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sabit el-Hatîb. el-Fakîh ve’l-mütefakkih. thk. Ebu Abdirrahman Âdil b. Yusuf el-Ğarazî. 2 Cilt. Suûdiyye: Dârü İbni’l-Cevzî, 2. Basım, 1421.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sabit el-Hatîb. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye. thk. Ebû Abdillâh es-Surkî, İbrahim Hamdi el-Medenî. Medine: Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Basrî, Muhammed b. Ali Ebü’l-Hüseyin. el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh. thk. Halil el-Meys. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403.
• Bedir, Murteza. Fıkıh Mezhep Sünnet -Hanefi Fıkıh Teorisinde Peygamber’in Otoritesi. İstanbul: Dem Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Belhî, Ebü’l-Kâsım Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed el-Kaʿbî. Kabûlü’l-ahbâr ve maʿrifeti’r-ricâl. thk. Ebû Amr el-Hüseyn b. Ömer b. Abdirrahîm. Belhî: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali. Menâkıbü’ş-Şâfiʿî. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Mektebetü Dârü’t-Türâs, 1390.
• Birgivî, Muhammed b. Pir Ali. “Ahvâlü etfâli’l-müslimîn”. Resâilü’l-Birgivî. ed. Ahmed Hadi el-Kassâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Brown, Jonathan A. C. “Erken Dönem Hadis Münekkitlerinin Metin Tenkidi Yaptığını Nasıl Biliyoruz ve Bulmak Niçin Bu Kadar Zor?” çev. Salih Kesgin. Usûl-İslam Araştırmaları 25 (2016).
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Cüz’ü’l-kırâati halfe’l-imâm. thk. Fazlurrahman es-Sevrî. el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1980.
• Bulut, Erkan. Kelâm İlminde İcmâ Delili. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. ʿUsmâniyye. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1991.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. Vüzâretü’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 1414.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî. Muhtasaru ihtilâfi’l-ulema. thk. Abdullâh Nezir Ahmed. Beyrut: Dârü’l-Beşairi’l-İslâmiyye, 1417.
• Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî İbn Kayyim. el-Menârü’l-münîf fi’s-sahîh ve’z-zaʿîf. thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûâʿti’l-İslâmiyye, 1970.
• Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî İbn Kayyim. İ’lâmü’l-muvakkiîn an rabbi’l-âlemîn. Demmâm: Dârü İbni’l-Cevzî, 1423.
• Cûzekānî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. İbrâhîm b. Hüseyn el-Hemedânî. el-Ebâtîl ve’l-menâkîr ve’s-sıhâh ve’l-meşâhîr. thk. Abdurrahmân b. Abdulcebbâr el-Feryevâî. Riyad: Dârü’s-Sumay’î, 2002.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 4. Basım, 2010.
• Çalgan, Mehmet Ali. “İmâm Müslim’in Kitâbu’t-Temyîz’i Işığında Erken Dönem Münekkidlerinde Metin Tenkidi”. Uluslararası Hadis Araştırmaları Dergisi 7 (Aralık 2021), 4-51.
• Çilek, Mehmet. İmam Müslim ve Kitâbü’t-Temyîz Adlı Eseri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed. Sünenü’d-Dârekutnî. thk. Şuayb el-Arnaûd vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halîl el-Meys. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İcmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Şubat 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/icma
• Durays, Hâlid b. Mansûr. “Metin Tenkidi ve Cerh-Ta’dil Âlimlerine Göre Hadis Ravileri Hakkında Verilen Hükümle İlişkisi”. çev. Salih Kesgin. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/4 (2016), 1186-1223.
• Dümeynî, Misfir B. Gurmullah. Hadis’te Metin Tenkidi Metodları. çev. İlyas Çelebi vd. İstanbul: Kitabevi, 1997.
• Ebû Yûsuf, Ya’kûb b. İbrâhîm b. Habîb b. Saîd. er-Red ʿale’s-Siyeri’l-Evzâʿî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Efgânî. Haydarabâd: Lecnetü İhyâi’l-Maârifi’n-Nu’mâniyye, ts.
• Eşit, Davut. “Ḫaṭîb el-Baġdâdî’nin el-Faḳîh ve’l-mutefaḳḳih Adlı Eserinin Özgünlüğü Üzerine Bir Değerlendirme”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12/1 (Mart 2020), 230-247.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Yakûb b. Süfyân b. Cuvvân el-Farisî. el-Ma’rife ve’t-tarih. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1981.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Abdu’s-Selam Abdu’ş-Şafiî. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413.
• Hatîb, Muhammed Accâc. es-Sünnetu kable’t-tedvîn. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1980.
• Hatîb, Mu’tez. Reddu’l-hadîs min ciheti’l-metni: dirâseti fî menâhici’l-muhaddisîn ve’l-usûliyyîn. Ürdün: Ervika, 2017.
• Itr, Nûreddin. Menhecu’n-nakd fî ulûmi’l-hadîs. Şam: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed Kurtubî en-Nemerî. Câmiu beyâni’l-ilm ve fazlihi. Demmâm: Dârü İbni’l-Cevzi, 1414.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed Kurtubî en-Nemerî. el-İstizkâr. thk. Sâlim Muhammed. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed Kurtubî en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta mine’l-meânî ve’l-esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî ve Muhammed Abdulkebîr el-Bekrî. Mağrib: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1387.
• İbn Arrâk, Ebü’l-Hasen Nûruddîn (Sa‘düddîn) Alî b. Muhammed b. Alî el-Kinânî ed-Dımaşkī. Tenzîhü’ş-şerîʿati’l-merfûʿa ʿani’l-ahbâri’ş-şenîʿati’l-mevzûʿa. thk. Abdülvehhab Abdüllatif, Abdullah Muhammed es-Sıddik. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1399.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrâhim. el-Kitâbü’l-musannef fi’l-ehâdîsi ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yusuf el-Hût. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerh ve’t-taʿdîl. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1952.
• İbn Haldûn. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah, 2020.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. eş-Şeyh Ahmed Muhammed Şakir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âfâkı’l-Cedîde, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. el-Muhallâ bi’l-âsâr. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân. nşr. Ebü’l-Hasan Alaeddin Ali b. Balabân. thk. Şuayb el-Arnaûd. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es-Sikāt. ed. Muhammed Abdülmuîd Han. Haydarabad: Dâiratü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1973.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed et-Temîmî. Kitâbü'l-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’d-duʿafâʾ ve’l-metrûkîn. thk. Mahmûd İbrâhim Zayed. Halep: Dârü’l-Vaʿy, 1396.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed. el-Müntehabu min ileli’l-Hallâl. thk. Ebû Muâz Târık b. Avazullah b. Muhammed. Riyad: Dârü’r-Raye, 1419.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdillâh b. Müslim. Teʾvîlu muhtelifi’l-hadîs. Mektebetü’l-İslâmî, 2. Basım, 1999.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddin Abdurrahmân b. Ahmed el-Hanbelî. Şerhu ʿİleli’t-Tirmizî. thk. Hemmâm Abdurrahîm Sa’îd. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1407.
• İbn Şâhîn, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osmân el-Bağdâdî. Nâsihu’l-hadîs ve mensûhuh. thk. Semîr b. Emîn ez-Züheyrî. Mektebetü’l-Menâr, 1988.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Mevzûʿât. thk. Abdurrahmân Muhammed Osman. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1966.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. Mısır: Matbaâtü’s-Saâde, 1974.
• Kādı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Fazlü’l-iʿtizâl ve tabakâtü’l-Muʿtezile. thk. Fuâd Seyyid. Beyrut: Darü’l-Fârâbî, 1439.
• Kādî İyâz, Ebü’l-Fazl İyaz b. Musa b. İyaz el-Yahsubî. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik. thk. Muhammed b. Tâvît et-Tancî. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1965.
• Kâfî, Ebu Bekir b. Tayyib. Menhecü’l-İmam Ahmed fi’t-taʿlîl ve eserühü fi’l-Cerh ve’t-Ta’dîl. thk. Muhammed Abdünnebi. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2005.
• Kahraman, Hüseyin. “Kelâmdaki Bilgi Teorisinin Hadis İlmi Üzerindeki Etkileri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2005), 89-110.
• Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. el-Masnûʿ fî maʿrifeti’l-hadîsi’l-mevzûʿ. thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1398.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. el-Mevâhibü’l-ledünniyye bi’l-minahi’l-Muhammediyye. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
• Keleş, Ekrem. İslâm Hukukunun Kaynağı Olarak İcma’. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen. et-Temhîd fî usûli’l-fıkh. thk. M. Muhammed Ebû Ameşe ve Muhammed b. Ali b. İbrahim. 4 Cilt. Cidde: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, 1985.
• Köktaş, Yavuz. Fıkıh ve Hadis ya da Doktor ve Eczacı. İstanbul: Rağbet, 2020.
• Kuzudişli, Bekir. “İsnâdın Yapısını Kavramak: Mustafa el-Azamî’nin Menhecü’n-Nakd Örneği”. Muhammed Mustafa el-Azamî: Hayatı-Fikirleri-Katkıları. ed. Bilal Aybakan. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Maden, Şükrü. Tefsir İlminde İcmâ Anlayışı ve Kur’ân Yorumuna Etkisi. İstanbul: Kitâbi Yayınevi, 2020.
• Mazharî, Nasseruddîn. “Cerh ve Taʿdîl Kitaplarından Metin Tenkîdi Örnekleri”. Hadis Tetkikleri Dergisi 1/16 (2018).
• Musa, Muhammed Yusuf. “İmam Mâlik ile Leys b. Sa’d Arasındaki İhtilaf ve Yazışma”. çev. Abdulkadir Şener. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVI (1968).
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Kitâbü’t-temyîz. thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî. Suûdiyye: Mektebetü’l-Kevser, 3. Basım, 1410.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Minhâc fi şerhi Sahîhi Müslim b. Haccâc. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1392.
• Özafşar, Mehmet Emin. “Hadis İlminde Alan Evrilmesi”. İslâmiyât VI/4 (2003), 105-120.
• Özkan, Halit. Hicrî İlk İki Asırda Farklı Şehirlerde Amel Telakkisi Oluşumunda Sünnet ve Hadisin Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Özşenel, Mehmet. Arz Yöntemi Özelinde Hanefî Hadis Anlayışının Teşekkülü. İstanbul: M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. bsk., 2018.
• Polat, Salahattin. Metin Tenkidi. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2010.
• San’ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmam. el-Musannef. thk. Habîburrahmân A’zamî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. Fethu’l-muğîs bi-şerhi Elfiyyeti’l-hadîs li’l-Irâkî. thk. Ali Hüseyn Ali. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 2003.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Leʾâli’l-masnûʿa fi’l-ehâdîsi’l-mevzûʿa. thk. Ebû Abdurrahmân Salâh b. Muhammed b. ’Uveyza. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. et-Taʿzîm ve’l-minne fî enne ebeveyi Rasûlillâh fi’l-cenne. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Maârifi’n-Nizâmiyye, 1317.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tedrîbu’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Feryâbî. Dârun Tayyibe, ts.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risâle. thk. Ahmed eş-Şâkir. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1940.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. İhtilâfü’l-hadîs. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1990.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak min ilmi’l-usûl. thk. Ahmed ’İzzu İnâyet. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1419.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Hasen b. Ferkad. el-Hücce ʿalâ ehli’l-Medîne. thk. Seyyid Mehdî Hasan el-Kîlânî. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1403.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddin İbrahim b. Ali b. Yusuf. el-Lümâ’ fî usûli’l-fıkh. Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-ʿİlelü’s-sağîr. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Turhan, Halil İbrahim. “Hicrî İlk Beş Asırda Hanefî Fıkıh Usûlünde Muârız Haber Nazariyesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 3 (2017), 1825-1872.
• Tuzcu, Recep. “Adanalı Muhammed B. İsâ B. Necîh Et-Tabbâ‘ (Ö. 224/839) ve Hadis İlmindeki Yeri”. Journal of Islamic Research 24/1 (2013).
• Türcan, Zişan. “Hadisçilerin Rivayet Telakkisi ve İçerik Tenkidi Meselesi”. Turkish Academic Research Review 4/2 (Haziran 2019), 299-316.
• Ünal, İsmail Hakkı. “Geleneksel Hadis Yorumunda Şarihin Hadisin Anlaşılmasına Katkısı Hz. Âdem-Hz. Musa Tartışması Örneği”. İslâmiyât 10/3 (2007), 89-112.
• Yıldırım, Enbiya. Hadisçiler ve Çelişki. İstanbul: Rağbet, 2009.
• Yıldırım, Enbiya. Hadiste Metin Tenkidi -Tarihi Süreç, Yeni Yaklaşımlar-. İstanbul: Rağbet yayınları, 2. Basım, 2014.
• Yurttaş, Tahsin. “Bir Nahiv Usûlü Delili Olarak İcmâ Olgusu ve Hüccet Değeri”. Journal of Analytic Divinity International Refereed Journal 4 (Haziran 2020), 300-318.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-Muğnî fi’d-duʿafâʾ. thk. Nûreddin Itr. Katar: İdâretü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1987.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Mısır: Dârü’l-Kütübî, 1414.